Dzięki Polonie można dotrzeć do wielu publikacji, a także druków ulotnych, o których istnieniu czasem nie miałam pojęcia. Teraz postanowiłam zająć się publikacjami autorstwa Eligiusza Niewiadomskiego lub jego dotyczącymi. Był on stryjecznym szwagrem mojej prababci Zofii z Ruszczykowskich Piekarskiej.

Oto list otwarty Leo Belmonta do Prezydenta RP w sprawie Niewiadomskiego. (Jest on również opublikowany w Wikicytatach.) Cz. 2 i ostatnia.

Sąd, nie wzywając psychjatrów, wychodził z tej zwyczajowej, a zarzuconej już przez nowożytną psychologję, omylnej bazy, iż umysł, uczucie i wola nie są jednią, że działają rzekomo, jako istoty samodzielne, i że, gdzie intelekt nie jest patologicznie zmącony, czyli jest do rozumowania zdolny, tam wola jest nieskrępowaną, zdrową!
A przecież już od czasu klasycznej pracy Ribota wiemy coś ważkiego o «chorobach woli», o pchającem ją fatum, gdy uczucie natęży się w jednym kierunku, gdy myśl, acz rozumująca wedle praw logiki, lecz zwężona charakterystycznie, widząca dokładnie w prostej linji jedno, lecz ślepa strasznie na drugie naokół, myśl wydłużona, lecz bez widnokręgu, nie potrafi stwarzać sobie wątpliwości i zaprzeczeń, a tem samem znajdować dla woli hamulców. Bo dusza ludzka jest zagadkowo złożoną jednią!
Ten tak charakterystyczny obraz ideowej miopji, nieraz oryginalnie widzącej błędy przeciwników i niedowidzącej omyłek własnego obozu, tej wężyzny upartego prostolinijnem widzeniem umysłu, miopji, fatalnie związanej z niepoczytalnością woli, gdy gromadzony przez lata ładunek namiętności i rozgoryczonego uczucia zbolałemi nerwami wybucha: ten obraz — każdy człowiek, obznajmiony ze światłami najnowszej psychologicznej nauki, zawodowiec-psychjatra, z którym o tem mówiłem, dojrzałby stanowczo na ławie podsądnych.
Niestety, sam podsądny, z uporem symulujący zdrową jaźń, wstydzący się cienia słabości, acz na zgubę sobie, z maniakalną uciechą samobójcy łudził sąd, salę, dzienniki, iż jest człowiekiem absolutnie normalnym, nie tylko o myśli logicznej, lecz i woli, podobnież zdrowej, co i twardej.
Nie pozwolił widzieć nikomu, że to była wola ślepa, działająca pod kilkoletnią samohipnozą, która nie wyczerpała się w akcie zbrodni, a przeszła za zabójcą na ławę podsądnych, aby bronić jego czynu przed sobą i światem!

Ale czyż jest człowiekiem normalnym człowiek, tak absolutnie pozbawiony instynktu samozachowawczego — tak wyzywający uczucia wszystkich od pierwszego słowa na sądzie zgoła zbyteczną opowieścią, iż planował zamach na inną Głowę, na tego, co jest symbolem europejsko-polskim wskrzeszonego życia narodu, mającym miljony serc za sobą, czczonym nawet przez politycznych przeciwników dziś, lub wczoraj, a napewno przez wszystkich jutro?!
Czy to jest normalne, że oskarżony o zabójstwo Narutowicza tłomaczy tak przestronnie, iż chciał zabić kogoś innego, a doszedłszy do właściwego punktu oskarżenia — naraz zamilka?
Bowiem już nie staje mu — a tego zdradzić nie chce — wnętrznej siły, odmawiającej na ławie podsądnych pamięci, aby przemyślany w męce ducha, w celi więziennej, precyzyjny elaborat wypowiedzieć do końca — bo już te nieszczęsne palce, które po raz pierwszy w życiu uchwyciły, miast pędzla i pióra, nieswoistą dla nich broń morderczą, przesuwając się uparcie po czaszce, odczuwają okrutnie tłoczącą się do mózgu krew, mącącą myśli — czego nikt z nieuważnych nie dostrzega. Zdradzające prawdę cierpienia myśli palce!
I podsądny mniema, że wyjaśnił wszystko — zdziwiony jest, gdy zmusza cywilnego powoda do pytania: «ale dlaczego zabił Narutowicza?» I nie widzi wcale — on, wierzący w normalność swoją i powołujący do polemiki z sobą o stan polityczny Polski! wierzącego w jego złudną normalność prokuratora, — nie widzi, iż na słuchaczach uczynił wrażenie dziwacznej anomalji: kogoś, co przenosi personalną odpowiedzialność kapryśnie z dostojnej głowy, którą nerwami człowieka wychudłego wpośród tłustych oskarża — na inną, którą wskazał mu przypadek, którą sam określa, jako «niewinną ofiarę»!
I czy jest normalnem — czy był już w dziejach ludzkości taki wypadek — aby ktoś planował zamach na człowieka za to, że ów «był twardym dla siebie, a słabym dla innych» i sam dodawał: «to jest jeszcze piękniejsze!» Rewolucjoniści od wieków zabijali tyranów, ale chcieć zabić władcę za piękno i dobroć — to byłby na nieszczęście wypadek zgoła polski, gdyby nie był na szczęście nasze wypadkiem zgoła klinicznym!
Chciałem go zabić za to, że nie był tyranem — tak myśleć może chory, który naczytał się pomyłek, nawet profesorskich, iż «Polsce, aby żyła, brakło ręki Iwana Groznego!«
A zabić kogoś innego tylko dlatego, że Tamten powstał z prezydenckiego fotela, Ten usiadł na nim w chwili, gdy kandydat na politycznego zabójcę «już wypróbował sto razy broń» — może tylko człowiek chorej, samozahipnotyzowanej na zabójstwo woli!
To nie jest wcale jakieś «łatwe przenoszenie wschodnie personalnej odpowiedzialności z jednej osoby na drugą» — jak sądził (wedle wywiadu dziennikarskiego) marszałek Piłsudski, genjalny jasnowidz w sprawach wielkich dziejowych przeznaczeń narodu, lecz przecie nie historjozof. Bowiem rewolucjoniści wschodu dokładnie wybierali prawdziwie odpowiedzialne piersi carów, Plehwów, Sypiaginych — a nasza rewolucyjna ulica przenosiła dawno metodą «wschodnią» odpowiedzialność rąk petersburskich na pionki w mundurach policyjnych i żołnierskich — i wreszcie nie był «wschodnim» ani Caserio, za swoje bóle włoskie przenoszący odpowiedzialność na głowę Respubliki francuskiej, ani włoch Luccheni, ukarany tylko więzieniem za przeniesienie odpowiedzialności z monarchów na szlachetną kobietę, małżonkę cesarską. Zachód i wschód podobne tu do siebie!
To jest tylko choroba, nie mogącej odhipnotyzować siebie — w pomyśle, czynie i tłomaczeniu się — woli, choroba, której sąd bez pomocy psychiatrów nie mógł odcyfrować, ale którą ujrzy Łaska, aby nie zabijać chorego zaślepieniem woli!

A jeśli dodać, że ta psychoza jednostki była tylko szczytowym, wybuchającym punktem naszej ogólnej psychozy partyjnej, nie znającej umiaru we frazesach, ni kompromisu w czynach, że padały ztąd i zowąd słowa podżegawcze, lub drażniące, okrzyki bólu, które podsądny brał do serca, bo wołały najświętszemi imionami i zaklinały przyszłością narodu, i okrzyki triumfu z drugiej strony, obwołujące «swoje» zwycięstwo, zwycięstwo partji, jakiejś cząstki, nie państwa, nie narodu polskiego — to ileż pozostanie z osobistej logiki i osobistej woli w tej samohypnozie zbrodni tłumionego długo afektu i politycznie niepoczytalnego przypadku — losu?!
Czy naprawdę tylko rozstrzał poprawi naszą psychosocjalną tragedję?!.. Czy kule są najwyższą mądrością państwa i ludzkości?

Jeszcze jeden dźwięk fałszywy — zgrzyt żelaza, udającego złoto — obnażyć muszę.
Chodzi o tak zwaną «rację stanu».
Panie Prezydencie! pierwszy wspomniał ją w tej sprawie podsądny. Powołał ją ku swojej zgubie… Bezlitosny dla siebie!
Ale pan, Panie Prezydencie, nie dasz chyba ucha tej lekcji prawa państwowego z ławy skazańca — ławy nieszczęścia!
Nie będziem uwodzili się koniecznościami państwowemi, które pozorować, zmyśleć, przejaskrawiać jest tak łatwo.
Ongi koniecznością państwową — w roku 1610 — była kwalifikowana kara śmierci na zabójcę wielkiego króla Francji Henryka IV — kara śmierci Rawaillaca przez kołowanie, ze spaleniem mu ręki ogniem siarki, z rwaniem ciała szczypcami na części, z wlewaniem roztopionego ołowiu i oliwy w rany. Tego wszystkiego zażądał rozum państwowy! — to zrobił! Cóż my o tem dziś, wzdrygając się, mówimy?
W imię racji stanu Piotr Wielki sam rąbał głowy spiskowcom na szafocie toporem, jak ongi w Rzymie pogańskim kapłan najwyższy, pontifex maximus. Późniejfunkcję kata pełnił w Rosji książę Golicyn, nim tę robotę zdano na ręce zwalnianych od śmierci katorżników, najgorszych zbrodniarzy, kupujących życie za odbieranie go innym — nim później powierzono ten obowiązek sprawowania praw najętym oddziałom żołnierzy… Racja stanu!
W średnich wiekach konieczność państwowa wieszała rzezimieszka w towarzystwie dwóch psów, a w XV wieku w Hiszpanji paliła heretyków w czasie ślubu królewskiego, lub imienin królowej na rzecz radosnej uroczystości! Ta hiszpańska racja państwowa skazała w r. 1568 na śmierć całą ludność Niderlandów i zdążyła uśmiercić 25000 ludzi. Angielska racja stanu rządów Henryka VIII wykonała 72000 wyroków śmierci, jego następczyni Elźbiety — 89 000. A rosyjska sprawiedliwość Aleksieja Michałowicza zalała gardło ołowiem rozpalonym 7000 fałszerzy monety.
Czyż nie jest wymownym — ku czci Polskiej — wskaźnikiem dla naszej sprawy, że buntowny przeciwnik «tej racji stanu», heretycki bojownik przeciw karze śmierci, szczuty przez wszystkie rządy Europy, wygnaniec Socynus, znalazł przytułek tylko w Polsce XVI wieku!

Lecz racz pozwolić, Panie Prezydencie, że nim przemówię głosem, idącym z samych trzew Polski — podniosę głos imieniem Europy — zwłaszcza zachodniej — zwłaszcza przodem narodów idącej Francji — imieniem dziejowego postępu oświeconej ludzkości…
Panie Prezydencie!
Nie jestem szaleńcem, walczącym z legalnemi rozporządzeniami władzy, z plakatami, wstrzymującemi dzisiaj surową powagą prawa, grozą sądów doraźnych, ręce bandytów i szkodników społecznych…
Ale gdy wyrok zapadł — gdy zapadł wyrok śmierci za zbrodnię, spełnioną jeszcze przed owemi plakatami — gdy dotknął daną, już obezwładnioną cierpieniem i więzieniem jednostkę — gdy owinął się kolo artykułu 15-go przepisów przechodnich z epoki Beselera — i ręką niewidzialną, odepchniętą przez godność Polski ręką okupanta, mimowoli przesądził los Niewiadomskiego — to wolno jest, to jest koniecznem przypomnieć wszystko, co nauka kryminologji, co myśl szczytna mistrzów ludzkości argumentacją wymowną, niezbitą, wstrząsającą sumienia, rzekła przeciw karze śmierci.
I jeślim poczuł w męce serca potrzebę ozwać się w tej sprawie, te dlatego, żem za młodu, jako student, pod inspiracją Polaka-profesora, czcigodnego Stanisława Budzińskiego, składał na jego ręce referat przeciw karze śmierci. A choć wiek dojrzalszy, chociaż krwawa wojna europejska nałożyła nam wszystkim skorupy twarde na serca — oto one spadają pod tchnieniem zwycięskiem Miłości i Rozumu…

Toćże od przeszło półtora wieku toczy się, już nie na terenie tej teologji, co wspomniała szczerze nakaz miłości bliźniego, lecz na terenie ścisłej nauki, sprzymierzonej z walką o wolność polityczną — tu i tam opromienionej ideą Chrystusa, — bój najszlachetniejszych umysłów ludzkości przeciw karze śmierci.
Toczy się ten bój od stu sześćdziesięciu lat — od wstrząsającego sumieniem Europy zwycięskiego krzyku Woltera w sprawie jurydycznego zabójstwa, popełnionego na Janie Calasie — od klasycznego dzieła genialnego kryminologa Cezara Beccaria „Dei dellitti e delle pene“ roku 1764 — toczy się aż do dni dzisiejszych.
To dzieło, wedle świadectwa współczesnych, «jako bomba etyczna, wybuchnęło śród społeczności XVIII stulecia», rozbijając przestarzałe przesądy srogiego prawa karnego, łamiąc narzędzia tortury, niosąc niezbite dotąd dowody, że kara śmierci jest «niemoralna, niesprawiedliwa, bezużyteczna dla społeczeństwa».
Dowiódł Beccaria, że «w państwie praworządnem kara śmierci nie jest na miejscu» — a wszakże wbrew gorzkim zarzutom podsądnego w naszej sprawie prokuratorwywiódł, że w Polsce niema anarchji, a przychodzący z rozsądkiem spokój w dzień Pańskiego obioru i konstytucyjnej przysięgi i cisza imponująca ulicy polskiej po tragedji Narutowicza potwierdziły to zdanie prokuratora: jesteśmy państwem praworządnem!
Dowiódł Beccaria powołaniem się na historję, że tam, gdzie państwa uchylały karę śmjerci. rozkwitała wolność obywatelska, gdzie ją praktykowano — nie ustawały najokrutniejsze zbrodnie jednostek. Dowiódł, że nie surowość kary, lecz jej długość działa na dusze oczyszczająco i że raczej praca więzienna nagradza społeczność za zbrodnie, niż widok kaźni, bawiącej żądny krwi tłum.
On to zepchnął kaźń z publicznego placu w mury więzienne i uczynił wstydliwemi ręce katów ex officio.
On to sformułował zasadę, głoszoną z katedr uniwersyteckich, że «prawa, ganiące zabójstwa, a zezwalające na publiczne zabójstwo przestępcy — są absurdem», na który «najlepsi patrzą z dreszczem bólu i oburzenia».
A tym, co mówią: «toć kaźnie odbywały się zawsze», odparł zwycięzko, że «przeciw prawdzie nie masz przedawnienia». bowiem dzieje znały i ofiary z ludzi na ołtarzach!
I Wolter, kiedy pouczał w »Dykcjonarzu filozoficznym», że nigdy krew skazańca nie wynagrodzi krwi przelanej, że «karna praca więźnia potrzebniejszą jest społeczności, niż szkielet, kołyszący się na belkach szubienicy, lub ciało, porąbane toporem», że «sąd nie daje lekcji poszanowania życia, zabijając zabójcę», był echem tych nauk Beccaria i nadto echem zapomnianych myśli św. Augustyna!

Jest błędem sądzić, że — skoro dziś w wyjątkowych wypadkach wyjątkowe prawa wyciągają miecz kary śmierci na bandytów i anarchistów — to owa walka genjuszów serca i myśli przeciw karze śmierci nic nie wskórała. Ona zdziałała ogromnie wiele — i wbrew chwilowym zboczeniom surowych pesymistów — antropologów, Lombroso i Ferri — nie ustała i nie ustanie aż do zwycięztwa zupełnego.
Bo zanim ten bój się rozpalił i pociągnął za sobą moralistów, statystyków, historyków, przyrodników, filozofów i poetów — kodeks cesarza Teodozjusza znał 80 przestępstw, karanych śmiercią, kodeks Karola V — 44, kodeks przedrewolucyjnej Francji — 115 i ścinał wydawców za druki bez pozwolenia, angielski kodeks z zarania XIX wieku jeszcze karał śmiercią rzezimieszków za kradzież przedmiotów wartości wyżej 40 szylingów! — a wojenne prawa cara Piotra mówiły o śmierci w 200 artykułach! Cóż dopiero rzec o średniowieczu. które śmiercią karało wszystko — bluźnierstwo, fałsz, nierząd i… czary, t. j. histerję? I nawet okres pośredniowieczny ukarał stosem w ciągu trzech wieków cztery miljony rzekomych «czarownic». — Same Niderlandy Karola V skazały 100 000 heretyków… A któż policzy wszystkich zasmaganych na śmierć szpicrutami i knutem w armiach Rosji i kopalniach Sybiru?
Taką była Europa — taką już nie jest li dzięki temu, że od roku 1764 do 1869 z 519 autorów, piszących na temat kary śmierci we Francji i Belgji, wypowiedziało się przeciw niej 331, a śród tych zabłysły wszystkie największe imiona uczonych prawników.
Ten ruch jest żywiołowy, bo prócz argumentów ściśle prawnych ma za sobą moralne i polityczne — myśl Chrystusową i ideę wolności jednostki, nie godzącej się oddawać pospolitej omylności państwa wszystkiego bez reszty. I pójdzie on aż do kresu zwycięztwa.
Czyż trzeba wskazywać świetne imiona, które sprzęgły się w nauce Europejskiej z tym ruchem? Niech starczą krótkim wzorem: we Francji i Belgji — Lucca, Beranger, Gizot, Ortolan, w Niemczech — Mittermeier, Berner. Holtzendorf, w Anglji — Dymona, we Włoszech — Mancini, w Rosji — Kistiakowskij, Niechliudow, Tagancew, Fojnicki — wreszcie dla Polski miarodajny znawca praw, Spasowicz.
Podkreślmy, że sędzia trybunału Maciejowski w «Wykładach prawa karnego» wydanych w roku 1848 ym, w trudnych warunkach, bo pod rządami kodeksu Mikołajowskiego zniewolony do wielkiej ostrożności, przemycił jednak tę budzącą zastanowienie polskiego sumienia myśl:
«Kara śmierci da się usprawiedliwić jedynie niezbitą koniecznością, gdy się okazuje, że bez niej porządek prawny utrzymać jest niepodobieństwem. Wypada tego ostatecznego środka użyć, gdy żadnym sposobem inaczej być nie może».
Inaczej być nie może… w wichurze rewolucji, gdy Robespierre gilotynuje Dantona, aby sam nie był przezeń zgilotynowany… ale to go od gilotyny w dni Thermidora nie ratuje. A to jest samoobrona uzurpatorów chwilowych władzy — nie sąd!
Zasadnicza wiara w szczepienie ospy strachu przez karę śmierci rozbija się w proch o tę mądrą uwagę Dickensa, opartą na badaniu życia, iż «na placach kaźni, gdy wieszano chłopców, kradnących jabłka, widziano uwijających się śród tłumu kieszonkowych złodziei. Nawet niedorostki przyzwyczajają się do widoku szubienicy; a korona męczeńska tem bardziej pociąga fanatyków!
I jeżeli sumienia sędziów angielskich, wobec kodeksu, karzącego śmiercią za kradzież rzeczy wartości wyżej 40 szylingów, przez długie lata stale odpowiadały: «wartość ukradzionego przedmiotu wynosi tylko 39 szylingów», choćby chodziło o tysiące funtów szterlingów — to wielkość sumienia Głowy Państwa polskiego nie zgodzi się z tem, iż w danej chwili zachodzi konieczność «ostatecznego środka» i że mniemana anarchja, której wymowność prokuratury zaprzeczyła mądrze, paraliżuje stosowność łaski.
Nieustraszoność mocnej władzy nie straszy tłumów krwią bez potrzeby!… nie zdwaja «wyjątkowych» warunków!

Nie będę Ci, Panie Prezydencie, jako świadomemu stanu prawodawstwa karnego nowożytnej Europy, przypominał szczegółowo, jak sprawa kary śmierci stoi w różnych krajach w chwili obecnej.
Pragnę tylko podkreślić kilka faktów niezmiernej wagi.
Pod wpływem imponującego ruchu, zataczającego myślą Beccaria coraz szersze w przestrzeni, coraz dalsze w czasie, kręgi — kara śmierci znikła między 1849 i 1870 rokiem z kodeksów Włoch, Grecji, Holandji, Meksyku, Portugalji, Rumunji, niektórych Kantonów Szwajcarji, niektórych Stanów Ameryki i t. d.
Tam, gdzie jeszcze działa nóż gilotyny, topór, stryczek i udoskonalony fotel elektryczny — żer daje się śmierci zrzadka, niechętnie, niemal wstydliwie, z możliwem skróceniem mąk skazańca, z możliwem usunięciem chciwych widoku kaźni oczu.
W Niemczech wolnomyślny Sejm frankfurcki roku 1848-go zwalał karę śmierci; później cesarski Reichstag 1870 go roku głosował przeciw niej, a karę śmierci przeforsował tylko wszechwładny kanclerz Bismarck z pomocą drugiego parlamentu, zastępującego w następnym roku oporne, rozwiązane antiparlamentarnie, zgromadzenie poselskie.
We Francji rok rewolucji 1848-y uniósł żywiołowo karę śmierci za polityczne przestępstwa, przywróconą już tylko śród groźnych zamieszek komuny sposobem odwetu, a później w latach 1893—1898 dla anarchistów-bombistów, lekceważących życie setek przechodniów.
Kodeks austrjacki znosił ją całkowicie, przywracał na krótko, wreszcie mocno w 1852-im roku ograniczył.
Ale wszędzie w Zachodniej Europie naogół kara śmierci stosuje się li za najcięższe przestępstwa prywatne: ojcobójstwo, matkobójstwo, morderstwo zwierzęce kilku osób w celach grabieży i t. p.
Jakaż to znamienna różnica ze Wschodnią Europą — z Rosją. Tu «obłudna przyjaciółka Woltera», Messalina północy, Katarzyna II uchyliła wcześniej od państwzachodnich karę śmierci — lecz właśnie dla bandytów i zwykłych zbrodniarzy. Zato żniwo śmierci ogarniało tu aż do ostatniego tchnienia caratu przestępców politycznych — nawet winnych tylko myśli antipaństwowej, i dało okrutne wzory okrutniejszej orgji bolszewickiej — tańcowi śmierci na trupach politycznych przeciwników w dni dzisiejsze!
Więc, skoro my tak mocno bronimy oczu od kurzawy, wiejącej z odorem krwi ze wschodu, i tak bardzo szukamy dumy naszej w tem, iż bierzemy pono w płuca raczej zdrowe powiewy kultury zachodniej — to, pozostawiając na stronie sprawę bandytów i ich poprawy w więzieniach, a nie w kurczu śmiertelnem, pozostawiając na stronie chwilowy mus ostrych napomnień na plakatach ulicznych w warunkach «stanu wyjątkowego» — mam prawo, Panie Prezydencie, zapytać w tej kazualnej sprawie:
Czy wskazana przez naukę prawa karnego zasada indywidualizacji kary zważy na jednakiej szali niedawny mord, spełniony przez męża, piłującego barbarzyńsko żonę, lub zbrodnię wyrzutka, duszącego dla grabieży zawleczoną do piwnicy kobietę, co i czyn niepoczytalny ideowego zabójcy — patrjotyczną miłość, w ślepocie przeobrażoną na odruch zbrodni? Czy można tamtych i tego mierzyć jednako karą — śmierci, gdy owe ręce były pełne krwi z podłego instynktu, te zaś ostatnie rysowały dla dziatwy polskiej w umiłowanym trudzie mapy Polski, pisały dzieła o pięknie sztuki greckiej, lub tworzyły malowidła «Ciszy leśnej», albo służyły wiernie potrzebom państwa na urzędzie, zanim w zgiełku naszych bolesnych i niemądrych swarów obłąkały się i zboczyły na tor zbrodni?
Czyż głos narodu porówna kiedy te rzeczy tak, jak je z musu posłuszeństwa kodeksowi równa najuczciwszy sąd… może jeno posłuszny prośbie skazańca?!

Konkluduję:
Kara śmierci na politycznych przestępców jest wedle myśli zachodniej odwetem w godzinie zamieszek, nie karą nowożytnego godną kodeksu.
Ma charakter etapu — przenigdy kresu, na którym zatrzymać się może myśl prawodawcy, w państwie praworządnem.
Ostaje się, jako szczątek odchodzących w głąb czasu nawyknień barbarzyństwa i niewoli, strupy po trądzie przeszłości.
Kara śmierci jest grzechem prawodawstw. I grzech ten czują ci sami, co ją stanowią jaknajkonstytucyjniej. A dlatego w pięknym odruchu sumienia wprowadzają korektyw — który inaczej wobec sprawiedliwości sądowej — byłby nonsensem: dają cudowne prawo ułaskawienia Głowie Państwa.
A to znaczy, że prawodawca przekłada odpowiedzialność za ten grzech na sędziów, sędzia umywa ręce przełożeniem go na wykonawców — żołnierzy, wykonawcy kary oczyszczają się przed sobą, przekładając odpowiedzialność przed niebem za swój czyn na rozkazodawczą Głowę Prezydenta, który wie najlepiej — dać czy nie dać łaskę… a Głowa Państwa słusznie przekłada odpowiedzialność w takiej sprawie na wolę swego narodu… Lecz naród cały nie może mówić — swój obowiązek mówienia o swoich uczuciach i myślach przekłada na barki swoich pisarzy… A jeżeli choćby jeden głos przemówił, to może naród spełnił swój obowiązek? — i Ty, Panie, jesteś teraz najwyższym Sędzią… A nad tobą jest Tajemnica, którą zwą Bogiem!…

A teraz o rzeczach groźnych — możliwych bodaj musowych — ważnych niezmiernie dla męża stanu, zwłaszcza dla Głowy Polski, która chce — przebaczając, lub karząc — spełnić czyn, godny swego narodu, czyn polski.
Ważąc takie zagadnienie, nie mogę być nużącym — lękać się, iż mówię zbyt długo, — że zabieram Ci czas drogi. Bo Twój czas jest naszym. Oddałeś go nam poświęceniem Swojej woli.
I nie śmiem nic doradzać — jeno czytam w głos to, czego ogrom zajęć innych nie pozwala Ci sformułować. Bo to ostatnie jest obowiązkiem nie ludzi czynu, lecz pióra przed Trybunałem Narodu.
A więc… Niewiadomski żywy jest takim, jak my wszyscy — mogącym dziś mylić się, jutro opamiętywać się — jak mu pan Bóg każe i pozwoli…
Ale Niewiadomski — trup …Niewiadomski rozstrzelany, odkupiony karą śmierci za winę życia — jest czemś stokroć więcej. Grobem w oczach ludzkich, na ustach, w sercach.
A grób to zawsze coś świętego…
Zaś mogiła człowieka, co szedł, choćby przez śmierć czyjąś, ku śmierci własnej, — jest dla ludzi serca (ludzie więcej żyją sercem, niż myślą!) czemś więcej… W obliczu mogiły nie waży się cieniów czynu — waży się światło intencyj… Myśli się o idei nie od tej strony, z której ktoś zabił — bo to było wcześniej — lecz od tej, z której ktoś zginął za ideę — bo to było później. Tamto było zbrodnią, którą spowiła pompa należnego pogrzebu — amarant państwowy; to jest aktem władzy, o którym się wciąż rozmyśla. Zwłoki zabitego Prezydenta kryją się w świętym cieniu Katedry. Mogiła skazańca, choćby rozstrzelanego po cichu, od chwili rozplakatowania o fakcie kary, jest na widowni.
Wówczas nieprzyjaciele czynu Niewiadomskiego czują, jak gniew ich, ukojony karą, słabnie — zaczynają godzić się z nim, nie w jego czynie, lecz w jego męce. Wówczas błądzący — ci, co myśleli, jak on — mocniej błądzą, bo przybywa im argument: „on był męczennikiem za ideę“.
„Cień puka do chat“ — jak marzył głośno w sądzie skazaniec.
Ten, co stoi w obliczu sądu, może nie patrzeć tak szeroko, jak prokurator; ale widzieć może dalej, niż on. Wązkość widzenia nie jest krótkością wzroku. Ta miopja posiada rekompensatę.
Jutro — gdy padnie, zbroczony krwią, zabójca — każda jego racja, którą pozostawił w obronie sądowej, wyolbrzymieje, każda nieracja zblednie. Przez opar krwi nawet błąd opinji skazańca wyda się świętą prawdą, jak przez krew ofiary inni ujrzeli, iż ich prawda oburzeń była błędem. Któż zresztą w chaosie myślowym naszego życia zważył subtelnie, gdzie kończy się jego omyłka przekonań i poczyna się cudza prawda?
Ci, co godzą się z męczeństwem Niewiadomskiego, nie mówili by, jak ja, wyraźnie, jak każe serce i sumienie. „Pod żadnym warunkiem“. Choćby nie zbrakło im śmiałości.
Czy wypada mi szerzej rozwodzić się nad tym punktem, iżby to, co jest Twoją refleksją na szczycie, nie brzmiało, jak przestroga z nizin?

Ale to nie ja mówię.
Mówi do Ciebie, Panie, ktoś ogromnie większy odemnie. Słowacki!
Co — tylko poeta?!…
Tak, tylko poeta. »Tylko« ten, co był przechowywaczem duszy narodu, aby doczekała zmartwychwstania w dzień przewrotowy wojny Europejskiej.
Nie wolno zatknąć uszu nawet na szczytach władzy przed słowem jasnowidza — poety.
Ostrowidz Heine, który wyprorokował zgubę czarnemu pruskiemu orłu w poemacie o »Niemczech» — uprzedzał monarchów o gorszem piekle, niż podziemne — o piekle karzącem tercynów Danta. A historja pobitych Niemiec i zdetronizowanych Hohenzollernów przyznała mu słuszność.

Więc jest, Panie, sprawa, o której, zda się, nie może być dwóch zdań.
Sprawa na pozór możliwie najgorsza — Samuela Zborowskiego, który czekanem w burdzie uśmiercił kasztelana Wapowskiego, który, pokrywając zdradą dawne swoje zasługi rycerskie, wchodził w zmowy z turkami — i urągając wyrokowi banicji, grasował w Polsce, i przechwalał się, że zabije najdzielniejszego z królów — Batorego!
Sprawa, gorsza od sprawy Niewiadomskiego — niema dwóch zdań.
Jest sprawa, zda się, możliwie najlepsza — sprawa. mądrego kanclerza Zamojskiego, który wichrzczyciela o łeb wyrokiem publicznego prawa ukrócił.
Czy ktoś wątpił, że Zamojski miał słuszność?…
A jednak — racz posłuchać, panie Prezydencie.
Słowacki — wieszcz narodu — ten, co znał najtajniejszy rytm jego serca, on; co sam był «sercem serc» — po wielu wiekach — już z perspektywy historycznej ferując wyrok — nadto patrząc wzrokiem genjusza — pisze przeszło sto bitych stronic — pisze poemat-dramat p. t. «Samuel Zborowski» — przed forum Boga pozywa tę sprawę między zmarłymi: tym «buntownikiem o ściętym łbie» i tym «katem-kanclerzem». I sądzi ten proces po polsku i po chrześciańsku… a sam jest w nim — adwokatem Samuela!
Przez mgły tego mistycznego poematu jawią się olśniewające błyskawice myśli. Trudno cytować wszystkie.
Lecz parę cytat wystarczy.
Jest więc ta sprawa na wokandzie w obłokach przed tronem Boga. Zborowski świeci tu krwawym łbem, jak czerwoną latarnią. I trup — Zamojski wstaje — wstać musi z grobu na sąd Boży!
Bowiem Samuel instyguje:

 

Tem będzie dla Słowackiego Stracony… Przypomni on nam każdą chwałę jego i zasługę wobec narodu.
I jego ustami powie:

jako ten kat «litośny», co czekał, aż skazaniec wyrzeknie «Jezu!» i —

 

Czyż Słowacki naprawdę nie rozumie prawa, nie ocenia wielkości Zamojskiego? Nie! on wie czem był ów pozwany przez buntownika na sąd Boży… Kładzie mu w usta wyrazy dumne, ogromne:

 

Jednak i ten kanclerz, pewny swego wyroku, i on — jak świadczą dzieje – potrzykroć u szafotu prosił skazańca: «Odpuść, Samuelu», a ten odparł: «Odpuszczam, ale przed miłosną sprawiedliwością Bożą dojdę prawa!»

……………………..
I ztąd myśl fantastyczna poety: powołać w tej sprawie ów «sąd Boży», który, wedle słów Szyllerowskich, jest «sądem historji».
A Jak ten sąd wygląda? — czem jest sprawa Zborowskiego w myśli wieszcza polskiego?
Jest to sprawa ogromna, dziejowa — a nikt przed genialnym poetą z tej strony nie potrafił jej ujrzeć — zwłaszcza w onej epoce, bo oczy współczesnych są na ogół ślepe…

 

Panie Prezydencie!
Czy sprawa o zabójstwo pierwszego Prezydenta Rzeczy Pospolitej nie jest przypadkiem sprawą dziejową, o której wieki zechcą mówić, a poeci przyszłości jąwskrzeszać przy czerwonej latarni straceńca? I czy to jest z pożytkiem dla Polski, czy nie? —
that is the question.
Boć tak, czy inaczej — chcemy czy nie chcemy tego — jest to sprawa, pod którą kryje się — choćby w formie obłędna, lecz w treści znamienna walka o polskość Polski — źle, czy dobrze rozumianą (to nie jest kwestją tej minuty i nie jest zagadnieniem podania o łaskę); jest to sprawa konfliktu pomiędzy Polską wspomnień, Polską kultury historycznej, Polską marzeń tych synów, co umierali za jej wolność, Polską, może wczorajszą, ale wyobrażaną wyraźnie — a inną, niewyobrażalną jeszcze dla wielu, niewyobrażalną wcale dla miłośników tradycji, dla prawicy; zaś wyobrażalną słabo — w obliczu tajemnic przyszłości, jej nowych, nieznanych nam form — przez lewicę, przez lud polski; przyszłą Polską — dopiero w trudzie myśli i czynu kształtowaną w nowe formy państwowości współczesnej na poziomie nowego czasu, — tą Polską, o której traktaty międzynarodowe mogą sobie mówić chłodno, z wyżyn teorji oderwanej, ale której przez brak analogji w dziejach i przez odrębność warunków naszego życia jeszcze nikt jasno nie widzi, — Polską, którą w rzekomej zgodzie, a istotnej niezgodzie z powszednią Europą, nie badającą naszych realnych stosunków, widzą — raczej udają, że widzą — nieliczni prywatni «profesorowie państwowości» na nasz «użytek», czasem bez legitymacji historycznej, bojownicy własnego widzimisię, bez oparcia w masach, tych lub owych!
Ale chcę tu uniknąć polityki — nie dopowiadam umyślnie — zaznaczę jeno, że życie nie słucha dogmatów żadnego ideowego bieguna, ale załatwia konflikty mądrą syntezą kompromisu, do którego nikt z małych u nas jeszcze myślą niesforną nie dorósł.
Dodam dla głuchych: kompromisu europejsko sprawiedliwego dla innych, wszakże bez uszczerbku dla Polski w Polsce — dla jej tysiącletnich budowniczych na polach chwały, i ziemiach wygnania, w katorgach Sybiru i na szubienicach carskich, przy warsztatach przemysłu i na roli, na niwie oświaty i na ofiarnej krwi własnej! Ztąd etapem tej walki o polskość Polski stał się fatalny krwawy stopień, na którym położył ofiarnie życie Narutowicz…
Czyż krzywą linję tego bolesnego rozwoju ma skrzywić jeszcze śmierć miłującego Polskę szaleńca?

Niech mówi dalej za mnie wieszcz Słowacki, biorący na siebie rolę adwokata zabójcy, na którym już spełniono wyrok śmierci — obrońcy Skarżącego wobec Defendenta, co go wydał katom:

 

Nie mogę tu przytaczać wszystkiego, co myśl gorąca, myśl, przeciwna karze śmierci, wysnuć musi nazajutrz po spełnieniu wyroku, którego sprawiedliwość poeta przecie rozumiał dobrze.
Ale on w Zborowskim widział przecież symbol wolności indywidualnej obywatela Narodu, kującego od wieków oryginalnie swoje swobody, acz zbaczającej na manowce. I posiadał on tę cudownę odwagę polskiego serca, która wobec mogiły skazańca jednego tylko się boi…

I miał tę cudowną od wagę Polaka — pogrobowca rycerzy — iż wielkiemu w stylu europejskim kanclerzowi ważył się imieniem Ducha Narodu Polskiego, tak zawsze dalekiego od spełniania w życiu publicznem kar okrutnych, choćby zapisanych w prawach sejmowych, rzucić te potężne słowa:

 

Więc wszędzie — nie w Polsce!…
Wolno z tak twardym na Zamojskiego wyrokiem i bodaj należy… spierać się z całej mocy — w słowie i na piśmie; niepodobna jednak nie liczyć się z tem w szorstkim czynie.
Bo rzeka polska może być mniejszą znacznie, niż Europejskie morze — ale i biegu Wisły żaden człowiek nie odwróci!
Zamojskiego pytał Słowacki — pytał imieniem swego smętnego czasu, czy na świadectwo konieczności tamtego mocnego czynu może on, zmarły, w chwili gromowego sądu pieśniarza — pokazać mu wolną Polskę?!…
Dziś Polska jest na szczęście znowu wolną — więc mocy swojej nie potrzebuje stwierdzać egzekucją — a jeżeli uczynić to zechce, każdy czas znajdzie swoje pytania… straszne, natrętne…

A idąc wszystko obudza i wskrzesza,

Trącając skrzydłem…».
A to już nie jest tylko wąsko-polskie, to jest naprawdę Europejskie, jak głos Woltera w sprawie Calasa — to jest ewangieliczne!
I oto z powodu tamtej sprawy — buntownika, ukaranego de jure — wieszcz wołał do Pana nad Pany:

A tak pękają tylko serca wielkie — serca, które wskrzeszają po trzystu latach sprawy napozór zamarłe, — serca, które zmartwychwstają i dają zmartwychwstanie swemu narodowi!…

Więc ja nie mam słów…
Ale w tę królewską purpurę wielkiego poety Juljusza owijam się w tej mojej dobrej sprawie, którą wziąłem na barki, jako brzemię dobrowolne — a skromny, już tylko jego ustami, mówię do Ciebie, Panie Prezydencie! Mówię imieniem Jego — Anhellego „męczeńskich myśli“ i Jego „natchnionej czucia potęgi“, zaklinając na Jego „błyskawicę i ofiarę pośmiertnej natury“ w tym przeczuciowym poemacie. Mówię Jego czarodziejskiemi słowy, zwracając je do losów Niewiadomskiego, które Ty dzierżysz w ręku:

A słowo wskrzesicielskie Chrystusa kończy ten poemat, który, dziwnie zapomniany przez krytyków, czekał swojego dnia aż do chwili dzisiejszej, aby złotą falą, promieniem błękitu i lawą purpury, popłynąć ku Tobie, gdy będziesz Ojcem wskrzeszonej Ojczyzny.
Ale po cóż ja, Panie, tak długo Ciebie proszę o miłosierdzie, skoro wiem, żeś — —
już dawno postanowił wskrzesić Niewiadomskiego!
Aby nie powtórzyła się raz jeszcze niepotrzebna tragedja, że ktoś, co stracony został na ziemi —

Przebaczysz, Panie Prezydencie, obłędnemu sercu, co miało w sobie Ojczyznę, acz ręka dopuściła się przeklętej na wieki zbrodni —
Już przebaczyłeś!
I za to błogosławiony jesteś, Panie Prezydencie Rzeczypospolitej, na długie lata pracy dla dobra naszej Ojczyzny!…

 

 DRUK R. KANIEWSKIEGO