Czas na kolejną część wspomnień mojego Taty…

7 stycznia obiegła Warszawę lotem błyskawicy wieść, że na Dworcu Wschodnim kolejarze zatrzymali niemiecki transport dzieci wysiedlonych z Zamojszczyzny, wieziony do Oświęcimia. Tysiące warszawiaków ruszyło na dworzec. Moi rodzice również. Wrócili tego dnia bardzo późno do domu i z niczym. Na dworcu zastali tylko rozogniony tłum. O dzieciach nikt nic nie wiedział — może nie chciał, a może nie mógł przekazać żadnej informacji.

Przez kilka następnych dni rodzice jeździli na dworzec i wracali z pustymi rękami. Wiadomości o dzieciach były jednak prawdziwe. Ojciec z mamą nie dali więc za wygraną i przez znajomych otrzymali z RGO pozwolenie na wzięcie do siebie zamojskiego dziecka.

Jak opowiadała mama, gdy weszli z ojcem do sierocińca, oczom ich ukazały się gromady wychudłych dzieci, przeważnie w wieku sześciu, siedmiu lat. Wśród malców beztrosko igrających po salach dostrzegła mama chłopczyka stojącego na uboczu na lekko wykrzywionych nóżkach i ssącego smoczek. Ubrany był w spodenki z grubego zielonego welwetu. Spod długich rzęs patrzyło na mamę dwoje lśniących czarnych oczu. Gdy tylko spojrzenia ich się spotkały, malec podreptał do pielęgniarki i schował się za jej fartuch, wyglądając zza niego co chwila ciekawie.

Jak się nazywał? Kim są czy byli jego rodzice? Nie umiał powiedzieć. Czy w ogóle kiedyś mówił? Czy może wskutek przeżyć zatrzymał się nagle w rozwoju? Nikt nie umiał odpowiedzieć na te pytania. Jego dziecięcy współwięźniowie z transportu nic o nim nie wiedzieli. Nikt z nich nie pamiętał, skąd go zabrano. W sierocińcu nadano mu imiona Krzyś Dionizy.

Gdy mama wzięła go na ręce, popatrzył na nią nieufnie. Gdy pocałowała go w policzek, żachnął się i podrapał rączką miejsce pocałunku, a jego duże, czarne oczy zrobiły się jeszcze większe. Mama zaczęła go kołysać na ręku, coś opowiadając, aby go zainteresować, aby zyskać jego sympatię i względy. Po pewnym czasie zapytała: „Krzysiu? Czy pójdziesz ze mną?” Oczy jego znów się poszerzyły. Popatrzył to na mamę, to na pielęgniarkę i powiedział cicho: „Tia.”

Po załatwieniu niezbędnych formalności rodzice owinęli Krzysia w ciepły koc i zabrali.

Od tego dnia życie w domu zmieniło się. Początkowo babcia, rzekomo w moim interesie i w interesie brata, miała rodzicom za złe, że wzięli obce dziecko. Później przywiązała się do niego chyba najmocniej z nas wszystkich.

Krzyś stopniowo wracał do zdrowia po tyfusie, z którego go wyleczono w sierocińcu. Pozostały jeszcze dolegliwości pęcherza, no i odmrożenia. Obydwaj z Antkiem prześcigaliśmy się w wynajdywaniu zabawek i zabaw dla Krzysia. Powoli zaczął odzyskiwać uśmiech.

Dopiero w kilka dni po przybyciu Krzyś zdradził swoje pochodzenie. Kiedy pomagał mamie układać drzewo za piecem, podając kolejne polano, powiedział krótko, po chłopsku: „Na.”A gdy mama zaczęła układać polana w palenisku, dodał: „Mama, na Bozię.” Dopiero po chwili mama zorientowała się, że to oznacza układanie „na krzyż”.

17 lutego dotknął naszą rodzinę bolesny cios. Aresztowano mego wuja, Wacława Orlickiego. Gestapo wpadło w nocy. Aresztowano go razem z kuzynem, Stanisławem Bajerem. Najpierw zabrano ich na Szucha, później na Pawiak. Niebawem też wuj znalazł się w Buchenwaldzie, a Stanisław Bajer w Oświęcimiu. Siostra wuja, ciotka Halina Czekańska, wraz ze swą siostrą, ciotką Wandą Poniatowską, i ich matką co tydzień wysyłały paczki z żywnością do Buchenwaldu i Oświęcimia.

O tym, że wuj brał bardzo czynny udział w konspiracji, wiedziałem. Rodzice nie kryli tego przede mną. Mówiło się w domu, że to obowiązek każdego Polaka. Najczęściej nie padały przy tym nazwiska i nie wspominano o żadnych szczegółach.

Wiosna 1943 roku była straszna.

W pierwszej dekadzie marca znów nastąpiła seria nalotów radzieckich. Niemal co noc schodziliśmy do piwnicy. Dom trząsł się w posadach.

Niebawem też Niemcy przystąpili do ostatecznej likwidacji getta. W getcie wybuchło powstanie. Od kwietnia całe miasto zasnuły czarne dymy, płynące z północno-zachodniego Śródmieścia. Odgłosy artylerii i grzechot broni maszynowej słychać było u nas bardzo wyraźnie. Gdy któregoś dnia poszedłem na strych, przez klapę w dachu zobaczyłem pikujące nad gettem samoloty. Nieraz ojciec lub Antek przynosili z miasta wstrząsające wieści o ludziach zastrzelonych na ulicy, o uciekinierach z kanałów, z płonącego getta.

Pewnego dnia, idąc do sklepu po zapałki, w bramie przy ulicy Okrężnej 3 dostrzegłem siedzącego chłopca. Uderzyło mnie, że miał na sobie kraciastą kurtkę od piżamy, a na głowie zniszczoną harcerską czapkę. Siedział tak, jak by spał, z głową zwisającą na ramieniu. Dopiero gdy podszedłem bliżej i spojrzałem na twarz, zrozumiałem jego stan i odczułem jego tragedię. Przypomniał mi się teraz mój rówieśnik, syn starego Hanzyna z Nowego Dworu. Coś mnie ścisnęło za serce. Zamiast zapałek kupiłem bułkę, dałem ją chłopcu. Popatrzył na mnie tępo i zaczął się bawić bułką, jakby to był jakiś obcy przedmiot. Ogarnęło mnie zdziwienie i zarazem przygnębienie. Co się z nim stanie? Niemcy skazali wszystkich Żydów na śmierć. Treblinka, Sobibór, Bełżec były powszechnie znane. Pięćdziesiąt metrów dalej znajdował się posterunek granatowej policji.

Gdy zacząłem oddalać się w kierunku domu, od strony posterunku szedł właśnie granatowy policjant. Zatrzymałem się na chwilę, a serce podskoczyło mi do gardła. Antek i ojciec opowiadali o podłości policjantów pod murami getta. Ten policjant pochylił się jednak nad chłopcem i powiedział: „Uciekaj stąd, gdzie możesz. Jak cię jakiś drań złapie, to zginiesz.” W tym momencie czyjeś ręce ujęły chłopca pod pachy i wciągnęły do bramy. Policjant odszedł w kierunku jeziora. Tym razem chłopiec jeszcze ocalał. Na jak długo? Co będzie z nim dalej?

W kilka dni później zobaczyłem getto z bliska.

Co roku odbywały się obowiązkowe szczepienia tyfusu. Zawsze powodowały one u mnie dość wysoką gorączkę, a ręka po zastrzyku bardzo mnie bolała. Ponieważ kuzynka mamy była lekarką ubezpieczalni i dokonywała szczepień, mama poprosiła ją, by zrobiła nam sama szczepienia w mniejszej nieco dawce. Przychodnia znajdowała się w gmachu byłych Sądów Apelacyjnych na placu Krasińskich, w budynku, pod którym przebito w latach trzydziestych tunel prowadzący na Żoliborz. Teraz obok tunelu znajdował się mur getta. Okna pokoju, w którym pracowała ciotka, Janka Klocowa, były zakratowane. Czekając na wygotowanie strzykawki, zerkałem ciekawie przez okno. Po drugiej stronie ulicy, już w getcie, przechadzał się niemiecki policjant w owalnym czako z dwoma daszkami, z przodu i z tyłu, trzymając w dłoniach broń gotową do strzału. Jego podkute buty głośno stukały po pustej ulicy. Podszedłem bliżej do okna. Zobaczyłem, że cała ulica jest zasłana gruzem. Z daleka dochodziły odgłosy pojedynczych strzałów. W pewnej chwili usłyszałem jakiś tupot i krzyki: „Halt! Halt!” Policjant, który przed chwilą chodził miarowo, rzucił się gwałtownie w kierunku Wałowej. W kilka sekund potem usłyszałem kilka szybko następujących po sobie bliskich strzałów i cisza. Grzmot, który dochodził gdzieś z dala, w porównaniu z hukiem bliskich strzałów w ulicy wydawał się naturalną ciszą.

Gdy ciotka wbijała mi igłę w ramię, musiałem mieć bardzo zacięty wyraz twarzy, bo pocieszała mnie, że nie będzie bolało, że nie będę miał gorączki. Nie czułem ukłucia igły. Patrząc tępo na strzykawkę, miałem przed oczami niemieckiego policjanta przykładającego karabin do ramienia.

Ponieważ wszystkim nam było ciężko, dziadkowie wynajęli jeden ze swoich pokoi. Zamieszkali u nich jacyś państwo z babcią i dwiema dziewczynkami. Jedna z nich miała ze sześć lat i chodziła zawsze z babcią, druga, Małgosia, była o rok czy dwa starsza ode mnie i bawiła się z nami. Polubiłem ją bardzo. Ziała straszną nienawiścią do Niemców i podkreślała tę nienawiść na każdym kroku. Kiedyś, gdy bawiliśmy się w Indian, powiedziała, że chciałaby mieć taką finkę jak ja, żeby rżnąć Niemców. Gdy zapytałem ją o powód tej nienawiści, odpowiedziała mi krótko: „Powiem ci za kilka dni wieczorem.” Nie doczekałem się jednak wyjaśnienia, bo Małgosia wyprowadziła się niebawem ze swoją rodziną.

Jak się potem dowiedziałem, wśród mieszkańców Sadyby zaczęły chodzić plotki, że ci państwo, co mieszkają u dziadków, to Żydzi. Mała podobno kiedyś powiedziała do kogoś, że ona i jej babcia są Żydówkami. Zrozumiałem wówczas, dlaczego Małgosia tak nienawidziła Niemców, i domyśliłem się, co chciała mi wieczorem powiedzieć. Przyszedł mi na myśl mały chłopak w kurtce od piżamy w bramie przy ulicy Okrężnej i Niemiec strzelający z karabinu przy Wałowej. Czy Małgosia przeżyła? Nie zapamiętałem jej nazwiska. Zresztą na pewno było fałszywe.

Antek coraz bardziej mnie zadziwiał. Gdy któregoś dnia przy kolacji coś się zgadało o broni, wyrecytował kilka zdań o karabinie jak ustęp z regulaminu wojskowego. Zaimponował mi. Spojrzałem z dumą po obecnych i zmieszałem się, bo w oczach mamy spostrzegłem najpierw zdziwienie, a potem trwogę.

Któregoś dnia zobaczyłem Antka z Januszem Boczarem i z Jędrkiem Kuźniarem nad fosą. Podszedłem do nich. Mieli ze sobą grabie. Jędrek grzebał nimi przy brzegu, a Antek z rozmachem rzucał kotwicę do wody i ciągnął z powrotem za linę. Wzruszyłem ramionami i powiedziałem im, że starzy są, a bawią się jak małe dzieci. Roześmiali się i kazali mi się wynosić.

Za kilka dni wyjaśniła się ta ich „głupia zabawa”. Do naszego ojca przyszła pani Kuźniarowa powiedzieć, że pod warstwą kartofli w piwnicy odkryła dwa zardzewiałe, okryte szlamem karabiny. Były to te same karabiny, które w roku 1939 wrzucali wspólnie do fosy — mauzer i berthier. Zrozumiałem teraz, po co im była potrzebna kotwica i dlaczego mnie przepędzili. Głupio mi było, że im wtedy przygadałem. W kilka dni potem zdarzył się wypadek, który mnie zrehabilitował.

Szedłem na lekcję do pani Wandy. Żeby skrócić sobie nudę drogi, którą wielokrotnie przemierzałem, szedłem wierzchem skarpy nad fosą, gapiąc się na skaczące żaby. Woda była bardzo przejrzysta. Na dnie rozróżniałem różne rupiecie: garnki, butelki itp. W pewnej chwili na wprost ulicziki prostopadłej do fosy dostrzegłem w odległości trzech metrów od brzegu leżący w wodzie karabin. Ja też będę miał karabin, pomyślałem.

Lekcja z panią Wandą mi nie szła. Tematem był Egipt. Słuchając opowieści pani Wandy o wylewach Nilu, piramidach i Sfinksie, myślałem o karabinie. Moje roztargnienie było tak widoczne, że pani Wanda stwierdziła, iż muszę być bardzo zmęczony, i wcześniej skończyliśmy lekcję.

Szybko wróciłem do domu, cały czas myśląc o tym, jak wydobyć karabin. Antek nie miał już kotwicy. Za którymś kolejnym rzutem urwała się z linki. Po długim namyśle postanowiłem jednak zawrzeć z nim pakt i zdradziłem mu tajemnicę. Antek obiecał, że coś wymyśli, ale teraz nie ma czasu, bo o siódmej umówił się z Januszem. Powiedział, że niedługo wróci i będziemy się bawili żołnierzami ołowianymi.

Gdy nazajutrz szedłem na lekcję do pani Wandy, karabinu już nie było w fosie. Na brzegu leżał wyschnięty szlam.

Tymczasem coraz częściej i mimo woli odkrywałem inne tajemnice Antka. Zaczął palić. Taił to przed rodzicami. Przede mną się nie krył. Któregoś dnia, gdy rodziców nie było w domu i leżał na tapczanie, czytając książkę, poprosił mnie o przyniesienie z jego marynarki paczki egipskich. Poszedłem do przedpokoju i zacząłem macać po kieszeniach w poszukiwaniu papierosów. Jakież było moje zdumienie, gdy marynarka okazała się bardzo ciężka, a wnętrze kieszeni zawierało coś bardzo twardego. Zanurzyłem rękę. Moje zdumienie było jeszcze większe, kiedy wyjąłem najprawdziwszy, duży, lśniący pistolet. Po dłuższej chwili wymacałem wreszcie i papierosy. Wręczając je Antkowi, powiedziałem: „Jak nosisz gnata w kieszeni, to nie posyłaj dzieci po papierosy.” Spoważniał nagle, a potem serdecznie się roześmiał.

Od karabinów w fosie i odkrycia pistoletu Antek stał się dla mnie bohaterem.

Czas na kolejną część wspomnień mojego Taty…

W długie jesienne wieczory naszymi największymi przyjaciółmi były książki. Krzyżacy, Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski stanowiły najpierw lekturę Antka-Opisane w nich batalie rozgrywaliśmy później naszymi ołowianymi żołnierzami. Mnie pasjonowały wtedy Przygody Tomka Sawyera. Przeżywałem głęboko jego peregrynacje w pieczarach, a szczególnie intrygował mnie dom, w którym straszyło, ten pod krzyżem. Na Sadybie też był taki dom. Koledzy opowiadali, że w tym opustoszałym domu w nocy słychać jakieś hałasy. Podobno łóżka i inne meble przesuwają się same, poruszane niewidzialną ręką. Dom był położony przy ulicy Okrężnej 10, nieco na uboczu. Gdy o zmierzchu przechodziliśmy obok pustą ulicą, mieliśmy dusze na ramieniu, choć nie przyznawaliśmy się do tego przed nikim.

4 grudnia w nocy obudziła nas strzelanina tak jakby w okolicach fortu.

Na drugi dzień wyjaśniła się przyczyna strzelaniny i jednocześnie tajemnica domu, w którym straszyło. Była tam tajna drukarnia. Została nakryta przez gestapo. Jej obrońcy walczyli bohatersko do ostatniego naboju.

Bohaterska walka w obronie drukarni odbiła się szerokim echem. Dla nas, w naszym pojęciu, był to dalszy ciąg walk o fort.

Ku memu i Antka zdumieniu prasa podziemna w dalszym ciągu docierała do rąk rodziców. Pamiętam kiedyś oburzenie ojca, kiedy u dziadka w ubikacji odkrył na gwoździu „Biuletyn Informacyjny”. Dziadek długo z pokorą tłumaczył się ojcu jak smarkacz. Pamiętam z naciskiem powtarzane kilkakrotnie przez dziadka słowo skleroza, którego znaczenia wówczas nie rozumiałem. W kwietniu 1941 roku, siedząc w klasie, zobaczyliśmy przez okno budę, w której siedzieli żandarmi z karabinami gotowymi do strzału, pędzącą ulicą Powsińską w kierunku mostu na fosie. Niepokój udzielił się nam wszystkim. Pan Franciszek, nasz woźny, wyruszył na zwiady. Niebawem sytuacja się wyjaśniła. Żandarmi otoczyli willę państwa Taperów tuż nad fosą, przy ulicy Morszyńskiej 35, i wtargnęli do wnętrza. Nie padł ani jeden strzał. Nikogo nie aresztowano. Willa była pusta. Dopiero po wojnie dowiedziałem się, że pod willą pani Taperowej mieściła się tajna drukarnia, której Niemcy wówczas nie odkryli, a pracownicy drukarni, ostrzeżeni w porę, znikli.

Późną wiosną na pola nad Jeziorem Czerniakowskim przyjeżdżały codziennie oddziały niemieckich żołnierzy w pełnym rynsztunku. Łąki nad jeziorem zryli okopami. Ćwiczyli natarcie, strzelając ślepymi nabojami. Terkot karabinów maszynowych zakłócał ciszę spokojnej na pozór Sadyby. Z ciekawości łaziliśmy nad jezioro obserwowali ćwiczenia i zbierać wystrzelone łuski. Były dziwne. Inne niż te, które dotychczas oglądałem. Błyszczały miedzią. Antek wytłumaczył mi ich odmienność: „To niemiecka tandeta wojenna. Żelazne łuski pomiedziowane. Prawdziwa dobra łuska powinna być mosiężna.”

Do tej kanonady dołączył się wkrótce warkot samolotów. Nadlatywały z Okęcia i wykonywały różne sztuczki na niebie. Któregoś dnia nad Sadybą przeleciała w kierunku Wisły cała armada ciężkich bombowców i samolotów transportowych.

22 czerwca ćwiczenia niemieckiej piechoty nad jeziorem i ekwilibrystyka samolotów znalazły wyjaśnienie, Niemcy uderzyli na Związek Radziecki.

Gdy tego wieczora bawiłem się z kolegą żołnie ołowianymi, prowadząc oblężenie Zbaraża, ojciec z uśmiechem zwrócił nam uwagę, żebyśmy lepiej ćwiczyli odwrót Napoleona spod Moskwy.

Na drugi dzień znów powiało grozą. W południe nastąpił nalot radziecki na Warszawę. Ziemia dudniła od bliższych i dalszych detonacji. Blok nasz trząsł się w posadach. Cieszyłem się, że Niemcy na pewno mają stracha, a jednak bałem się tak jak w 1939 roku, kiedy bomby leciały nam niemal na głowę. Przecież o sto metrów od naszego bloku był fort obsadzony od niedawna przez Niemców.

Gdy nalot się skończył i minęła trwoga, w serce znów wstąpiła otucha. Wieczorem ojciec przyniósł z miasta wieść, że do różnych szpitali przywieziono z frontu setki rannych Niemców. Nareszcie ktoś stawiał im opór.

W kilka dni później, jadąc z ojcem do miasta, sam widziałem obandażowanych Niemców w oknach budynku szkolnego przy ulicy Książęcej, zajętego przez Szpital Św. Łazarza. Krążył wówczas po Warszawie makabryczny dowcip: gdy tramwaj przejeżdżał koło szpitala niemieckiego, jakaś paniusia dość ostro nakazała drugiej milczenie. Tamta zapytała zdziwiona: „Dlaczego?” Odpowiedź brzmiała: „Żeby lepiej było słychać, jak jęczą.” Nieludzki dowcip, ale jakże wówczas radował. Był odwetem za nam zadawane cierpienia.

Pierwsze dni radości zostały wkrótce zmącone przez chwile zwątpienia. Niemcy przerwali front, szli w głąb Rosji. Niebawem też ulicami Śródmieścia prowadzono radzieckich jeńców. Tylko ojciec nie stracił nadziei. Uparcie twierdził, że to nic nie znaczy, może teraz Niemcy posuwają się szybko naprzód, za to będą jeszcze szybciej wracali. Widział rosyjskich żołnierzy podczas rewolucji.

Skończyły się zajęcia szkolne. 28 czerwca dostałem cenzurę, pierwszy dokument okupacyjny na moje nazwisko. U góry był napis: „Generalgouvernement”, a dalej dane osobowe oraz stopnie — najpierw w języku niemieckim, a dopiero potem w polskim.

Tocząca się wojna zmieniła plany naszej edukacji. Zgodnie z przedwojennym programem, po ukończeniu sześciu klas szkoły powszechnej uczeń mógł wstąpić do pierwszej klasy gimnazjum. Teraz gimnazja były zamknięte, toteż Antek po naszej sześcioklasówce uczęszczał od roku do siódmej klasy szkoły powszechnej przy ulicy Chełmskiej 19, w tzw. Gmachu Opatrzności Bożej. Był to stary budynek z czerwonej cegły, sprawiający wrażenie koszar. Teraz powstał problem dalszej nauki Antka w jakiejś szkole zawodowej, bo inne nie istniały.

Wakacje roku 1941 były smutne. Jeździliśmy na rowerze, łowiliśmy ryby w fosie. Każdą beztroską chwilę zabawy mącił jednak ciągły niepokój, czy i kiedy ojciec wróci do domu. Na mieście stale były łapanki. Ojciec pracował wówczas w różnych prywatnych firmach budowlanych, prowadzących rozbiórki lub remonty uszkodzonych domów.

Wakacje te przeszły bardzo szybko. Wróciłem do swojej starej szkoły, Antek zaś rozpoczął naukę w II Państwowej Męskiej Szkole Handlowej. Jeździł codziennie tramwajem do śródmieścia. Jego szkoła w ciągu roku wielokrotnie zmieniała miejsce. Stale przenoszono ją z budynku do budynku, bo kolejne jej siedziby zajmowali Niemcy na biura i urzędy lub wprost dla wojska.

Odkąd Antek zaczął wyjeżdżać z domu, trwoga o ojca powiększyła się o lęk o Antka. Mimo trzynastu lat był wysoki, mężny i wyglądał dorośle.

Nasza szkoła była wspaniała. Ponieważ z programów wyeliminowano naukę historii i geografii (u Antka nie uczono polskiego), planu lekcji nie notowaliśmy w zeszytach, lecz tylko w pamięci. Była w nim i historia, i geografia. Przynosiliśmy też ze sobą podręczniki, które dostawaliśmy od znajomych, po starszych kolegach. Aż raz „pękła bomba”. Do szkoły wpadła niespodziewanie inspekcja. Gdy inspektor ze swastyką w klapie siedział w gabinecie kierownika, zagadywany przez panią Wandę i ciotkę Genię, myśmy w popłochu ładowali pod fartuch pani Franciszkowej zakazane zeszyty i książki. Nie mniej strwożona jak my pani Franciszkowa upychała je w palenisku nieczynnego pieca.

Po tej wizycie niemieckiego inspektora zespół naszych

nauczycieli zorganizował tajne komplety. Odbywały się coraz to w innych mieszkaniach. Obok ciotki Geni uczyły panie: Wanda Turowska, Lidia Sopoćko i Bolesława Błaszczyńska. Ja niezależnie od kompletów chodziłem na lekcje geografii do mojej pierwszej nauczycielki, pani Wandy Turowskiej.

Antka uczyli studenci, Tadeusz Malinowski i córka pułkownika Jakucuka, pani Hanka. Pobierał lekcje literatury polskiej, łaciny i angielskiego. Ojciec zwykł mawiać, że nie wolno tracić czasu. Jak się wojna skończy, życie wróci do normy i trzeba być do niego przygotowanym jak najlepiej.

Tymczasem jednak nic nie wskazywało na koniec wojny. Ciągle docierały do nas wieści o łapankach ulicznych i o aresztowaniach i tworzyły atmosferę nieustającej grozy.

Na wiosnę 1942 roku aresztowano panią Wandę Kamińską, córkę właściciela sklepu z artykułami żelaznymi na Sadybie. Było publiczną tajemnicą, że pani Wanda tkwi po uszy w konspiracji, stale bowiem miała świeżą tajną prasę. Ktoś ją musiał sypnąć. Siedziała na Pawiaku. Interwencje w gestapo, próby łapówek nie odniosły skutku. Wywieziono ją do obozu.

Pewnego dnia przyszedł do nas wzburzony mąż mojej chrzestnej matki, wuj Marian Chwalibóg. Pracował w Ursusie. Za jego pośrednictwem udało się ojcu załatwić posadę dla inżyniera Zdzisława Maszewskiego, z którym przed wojną współpracował w Nowym Dworze. Ku oburzeniu wuja inżynier Maszewski dał się zwerbować Arbeitsamtowi do dobrowolnego wyjazdu do pracy w Niemczech. Ponadto fakt, że człowiek protegowany zgłosił się ochotniczo na wyjazd do Niemiec, postawił wuja w dziwnym świetle wobec współpracowników. „To zdrajca!”, krzyczał wuj i ostrzegał ojca przed panem Zdzisławem.

Pełna napięcia była ta rozmowa. Ojciec przyznawał, że nie rozumie tej decyzji, i próbował szukać dowodów, że pan Zdzisław jest dobrym Polakiem. Jego obydwaj szwagrowie byli przecież polskimi oficerami. Zapewniał też wuja, że pan Zdzisław nie będzie nikomu szkodził.

W kilka dni później przyszedł do nas pan Zdzisław. Zamknęli się z ojcem w gabinecie i bardzo długo rozmawiali. Później zjedliśmy razem kolację. Widziałem, że stosunek ojca do pana Zdzisława był jak dawniej serdeczny, a może nawet serdeczniejszy.

Rozmowa przy stole toczyła się wokół wojny i oczekiwania klęski Niemców. Długo mówiono o ciężkiej sytuacji Niemców na froncie wschodnim. Pan Zdzisław twierdził, że wojna jeszcze potrwa, żałował, że nie może teraz znaleźć się po drugiej stronie frontu, w polskiej armii. Chciałby mieć broń w rękach.

Słysząc tę wypowiedź, dziwiłem się w myślach, że pan Zdzisław chce walczyć z Niemcami, a jedzie na ochotnika do Wrocławia. Patrzyłem ze zdziwieniem to na niego, to na ojca. Twarz ojca nie zdradzała jednak żadnego zmieszania, żadnej rozterki.

Na drugi dzień pojechaliśmy do wujostwa Chwalibogów. Z kolei znów ojciec z wujem rozmawiali długo w zamkniętym pokoju. To mnie utwierdziło w podejrzeniu, że wyjazd pana Zdzisława do Niemiec musi kryć jakąś tajemnicę.

Firma, w której teraz pracował ojciec, prowadziła prace w warszawskim węźle kolejowym. Jeździł na Szczęśliwice, a potem do Tomaszowa Mazowieckiego, Łowicza i Skierniewic. Ponieważ jednak kolej znajdowała się pod ścisłym zarządem niemieckim, dokumenty ojca były honorowane przez patrole i chroniły przed łapankami.

Kolejne okupacyjne wakacje były równie smutne jak poprzednie. Lipiec spędziłem sam. Antek dzięki znajomościom stryja odbywał miesięczną bezpłatną praktykę w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych przy Czerniakowskiej. Pewnym urozmaiceniem dla mnie było łowienie ryb w fosie. Czasami przyjeżdżał cioteczny brat mamy, wuj Wacław Orlicki, i łowiliśmy ryby razem. Dostałem od niego pewnego dnia piękną bambusową wędkę.

Często też łowił ryby nasz sąsiad, doktor Szczubełek. Kilkakrotnie zorganizował nawet połów przy pomocy drygawicy. Wraz z kilkoma zapalonymi rybakami trałował fosę, zbierając ryby do kajaka. W sieć wpadały duże płocie, liny i karasie. Raz nawet trafił się piskorz. Doktor używał czasem podrywki. Parę razy pozwolił i mnie spróbować — połowy były obfite.

Doktor był osobą powszechnie lubianą i cenioną w okolicy. Praktykę miał zresztą bardzo szeroką. Pacjenci przychodzili do niego nie tylko z Sadyby, ale przyjeżdżali również z Wilanowa, z Siekierek i ze Służewa, z Powsin-ka, Powsina, Augustówki i Zawad, z Wolicy, a nawet i z samej Warszawy. Bardzo często jeździł do pacjentów. Czasami przywożono chorych, zwłaszcza z Powsina i Kabat, z obandażowanymi rękami czy nogami. Kilkakrotnie widziałem, jak przez bandaże sączyła się krew. Domyślałem się już wówczas, co to są za pacjenci, ale dopiero później, na wiosnę 1944 roku, zorientowałem się na dobre, kim byli zarówno ci obandażowani, jak i ci, co łowili ryby w fosie w lipcu.

Pod koniec wakacji którejś nocy nastąpił nalot radzieckich samolotów. Gdy zgasiliśmy światło i podnieśliśmy rolety, niebo jaśniało od rakiet, a ziemia drżała od eksplozji bomb. Powtórzył się również w pamiętną rocznicę 1 września. Był jednym z najmocniejszych, tak że schodziliśmy nawet do piwnicy. Bomby upadły między innymi na zakłady karoserii Steyera na Książęcej, na wprost Szpitala Św. Łazarza. Gdy na drugi dzień jechaliśmy z Antkiem tramwajem po zeszyty, rozbite warsztaty jeszcze dymiły.

Rzadko czytałem gazety. Najczęściej robiłem to podczas odwiedzin u dziadka. Pamiętam, że raz, na początku stycznia 1943 roku, siedząc u dziadka w gabinecie, wziąłem do ręki szmatławca i zacząłem czytać głośno nagłówki. Jeden.

z nich brzmiał: Nowa potężna broń niemiecka w akcji. „I cóż im ta broń pomoże, kiedy bolszewicy mają Wielkie Łuki”, powiedział dziadek. „Jakie łuki? To przecież nie jest wojna z Indianami! Co dziadek mówi?!”, oburzyłem się i jednocześnie zrozumiałem dowcip dziadka. Nazwa Wielkie Łuki od paru miesięcy przewijała się w rozmowach w domu, podczas komentowania przebiegu linii frontu. To przecież miasto w Rosji. „Nie wierzysz? — powiedział dziadek. — Idź, zobacz na mapie!”

W gabinecie wisiała duża, naklejona na tekturę mapa, na którą dziadek nanosił kolorowymi ołówkami sytuację na froncie. Podszedłem do mapy. Tam gdzie Wielkie Łuki, krzyżowało się na przemian kilkanaście czerwonych i niebieskich kresek, miasto to bowiem kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk. Teraz zostało ostatecznie wyzwolone.