Czas na kolejną część wspomnień mojego Taty…

Pewnego dnia, stojąc na szczycie fortowych wałów, zobaczyliśmy kolumnę niemieckich samochodów wojskowych, nadjeżdżających od strony miasta. Z ciekawości zjechaliśmy z wału, „efektowną christianią” zatrzymując się tuż przy jezdni. Zapiszczały hamulce. Kolumna zatrzymała się przed fortem. Z szoferki pierwszego wozu wysiadł jakiś oficer i zwrócił się w języku niemieckim do Edka. Edek był najstarszy z nas — przed wojną skończył drugą klasę gimnazjum Batorego. Teraz coś zawzięcie tłumaczył Niemcowi, gestykulując i wskazując ręką to na Wilanów, to znów na Czerniaków i w prawo. Niemiec zasalutował, wsiadł do szoferki i kolumna zawróciła z powrotem. Gdy odjechali, Edek zamienił kilka słów z Antkiem, po czym obaj parsknęli śmiechem. Gdy zapytałem o powód tej wesołości, odpowiedzieli jednogłośnie: „Poczekaj, to zobaczysz” — i zaczęli się wspinać energicznie na wał. Nie umiałem tak pięknie podchodzić „choinką” jak oni, szedłem „schodkami”, bokiem. Widząc, że zostaję za nimi, Edek rzucił drwiąco: „Jak będziesz tak podchodził, to cię Niemcy złapią.” Nie wiedziałem, za co mnie mają Niemcy złapać i co mogliby mi zrobić. Mimo Wawra nie wydawali mi się jeszcze okrutni i groźni. Gdy wdrapałem się wreszcie na szczyt wału i stanąłem, żeby odsapnąć i poprawić wiązania nart, Edek zakomenderował: „A teraz, chłopcy, triumfalny zjazd na dół i chodu do domu. Te szkopy pytały się o drogę na Konstancin, a ja wysłałem ich do czorta na kuliczki, czyli na Siekierki. Jak się zorientują, że ich wykiwałem, i będą wracać, to możecie wszyscy oberwać.” Mimo że wówczas jeszcze nie czułem się pewnie na nartach, to nie tylko ze strachu, ale też z wielkiej radości zjechałem razem ze wszystkimi pełnym szusem, choć stromizna skarpy była dosyć duża. Zdjąwszy narty, żeby nie zostawić śladów na śniegu, ruszyliśmy wszyscy do mieszkania Edka.

Nie minęło pół godziny, gdy przez okno zobaczyliśmy tę samą kolumnę niemieckich samochodów, jadącą w kierunku Wilanowa.

Wczesną wiosną, gdy lód jeszcze leżał na fosie, znaleźliśmy niewypał niemieckiej bomby zapalającej — cienki długi cylinder w kolorze aluminium, zakończony statecznikiem z kolistym pierścieniem. Naradzaliśmy się, co zrobić. Większość uważała, że trzeba zawiadomić policję, żeby usunęła bądź co bądź niebezpieczny niewypał, ale Edek załatwił sprawę z miejsca: chwycił bombę „za uszy” i rzucił ją z rozmachem na środek fosy. Eksplodowała natychmiast, wytapiając z sykiem olbrzymi przerębel.

Wiosna tego roku była prawdziwa tylko w przyrodzie. Wszystkich ogarnęło przygnębienie. Ciągle dochodziły nowe wieści o licznych aresztowaniach przez gestapo, o masowych obławach na ludzi na ulicy. Jeszcze w zimie został aresztowany inżynier Rudzki, ojciec Krzysia, mojego kolegi z klasy, z którym siedziałem w jednej ławce. Mieszkali na ulicy Goraszewskiej. W kilka dni potem Krzysio nie przyszedł do szkoły. Jego mama spodziewała się dziecka. Nie przeżyła wstrząsu spowodowanego aresztowaniem męża. Zmarła w szpitalu. Krzysia zabrała dalsza rodzina.

Od wczesnej wiosny Niemcy codziennie przyprowadzali na fort kolumnę Żydów, którzy wykonywali jakieś prace ziemne. Teren fortu był rozgrodzony, więc chodziliśmy tam często — włóczyliśmy się po kazamatach, uganialiśmy się za dzikimi królikami, które w wałach fortowych porobiły sobie nory. Kolumnę prowadził, pokrzykując rozkazująco, zawsze ten sam policjant niemiecki w płaskim czako ze sztywnym denkiem, mówiący dość dobrze po polsku.

Kiedyś byliśmy świadkami, jak podczas pracy wykopano czaszkę między wałem koszar fortowych a zewnętrznym wałem artyleryjskim. Chyba z grobu rosyjskiego żołnierza z pierwszej wojny światowej. (Na cmentarzu na Sadybie jeszcze po drugiej wojnie był grób oficera artylerii fortecznej z 5 sierpnia 1915 roku.) Któryś z ludzi wziął czaszkę do ręki i zaczął się jej przyglądać. „Boże, co z człowieka zostaje”, powiedział. W tym momencie usłyszałem świst pejcza i głos niemieckiego policjanta: „Niedługo, Żydu, tak będziesz wyglądacz! Kopacz! Robicz!” Byłem przerażony.

Po skończonej pracy policjant chodził z pejczem i formował jego uderzeniami dwuszereg. Gdy znękani, zastraszeni mężczyźni w pośpiechu wyprostowali rząd, padła komenda: „Spiewacz! Marsz!” I wówczas zgarbiona „kompania” zawyła parodię piosenki sławiącej marszałka Rydza Śmigłego, która zawsze drażniła mnie częstochowskimi rymami, a teraz, w tej scenerii, z tymi słowami była bolesnym szyderstwem:

Marszałek Śmigły Rydz Nie nauczył nas nic, A za to Hitler złoty Nauczył nas roboty…

Popędzani pejczem zmęczeni i wygłodniali ludzie maszerowali potykając się o rozrzucone na drodze fortowej cegły i gruzy.

Gdy opowiedziałem o wszystkim ojcu, zabronił mi chodzić na fort.

Z końcem zimy zakończono remonty mieszkań na naszej klatce schodowej: załatano dziury u nas, wyremontowano całkowicie mieszkanie po Fiszerach, a także łazienkę państwa Szczerkowskich.

Zmienił się też skład lokatorów. Na miejsce Fiszerów wprowadzili się państwo Rzepeccy z małą Kają i Tomkiem. Inżynier Rzepecki przed wojną pracował w fabryce karabinów na Pradze, teraz zarabiał na utrzymanie w prywatnym zakładzie mechanicznym. Państwo Rehmanowie z pierwszego piętra przenieśli się do willi na ulicę Morszyńską. Do mieszkania po nich wprowadził się pan

Topczewski z żoną dentystką, jej matką i siostrą z kilkunastoletnim synem, Jurkiem Sienkiewiczem. Na parter, tam gdzie mieszkała przed wojną moja koleżanka szkolna, Joasia Kolupa, wprowadził się kierownik naszej szkoły, pan Stanisław Boczar. Drugie mieszkanie na parterze zajęli państwo Zausowie wysiedleni z Poznania. Pani Zausowa była siostrą pani Rehmanowej. Poprzednie lokatorki tego mieszkania, dwie starsze panie, babcie Kotwickie, jak je nazywaliśmy, zatruły się gazem. Odkrył to nasz dozorca. Kiedy przyjechały do nich krewne i nie mogły się dobić do mieszkania, zajrzał przez okno: na kuchence gazowej stał garnek z kartoflami, gaz się nie palił. Jedna z pań leżała na podłodze, druga siedziała w fotelu. Były martwe.

Wuj Witold przyniósł radosną wieść: „Nasi walczą!” Jego brat gdzieś w Kieleckiem, we wsi, w lesie, spotkał oddział żołnierzy polskich pod dowództwem jakiegoś majora. Nie zdjęli mundurów od września.

2 maja nasz kierownik, pan Stanisław Boczar, oznajmił, że jutro nie przychodzimy do szkoły, bo święto narodowe.

Nie poszliśmy.

10 maja kierownik został wezwany do Schulamtu, gdzieś na Daniłowiczowską. Nie wrócił do domu. Po kilku dniach zaczął przysyłać grypsy z Pawiaka. Aresztowanie jego spowodował były nauczyciel języka niemieckiego w którymś z warszawskich gimnazjów, volksdeutsch i niemiecki inspektor szkolny.

Był to drugi cios — po aresztowaniu ojca Krzysia Rudzkiego — gestapo w kogoś, kogo znałem. Cios bliski.

Na miejsce kierownika Boczara — w porozumieniu z gronem nauczycielskim — została wysunięta ciotka Genia Łaukajtis. Razem z moją pierwszą wychowawczynią, panią Wandą Turowską, ciągnęły brzemię nauczania nie tylko legalnego. Pomagała im w tym dzielnie pani Lidia Sopoćko.

Była połowa czerwca. Bawiliśmy się z rówieśnikami w ogrodzie, kiedy spostrzegłem ojca idącego od przystanku tramwajowego. Pobiegłem ku niemu z radością, że jest zdrów i cały. Przecież w ostatnim czasie na ulicach miasta odbywały się ciągle łapanki. Gdy byłem już blisko, nie uśmiechnął się nawet. Zauważyłem, że ma zmienioną twarz. Zatrzymałem się czując, że wydarzyło się coś ważnego. „Tatusiu, co się stało?”, zapytałem. „Francja skapitulowała”, odpowiedział ojciec.

Tego wieczora długo nie gasło światło w gabinecie ojca. Ojciec, dziadek i wuj Witold długo rozmawiali.

Jak tylko sięga moja pamięć, co rano przynosiła do nas do domu świeże bajgieły w dużym koszu owinięta w kra-ciasta chustkę, czarnowłosa sprzedawczyni, Żydówka. Zawsze z Antkiem czekaliśmy na nie. Gdy rozpoczęła się wojna i okupacja, przestała je przynosić. Bajgiełów nie było. Naszą dostawczynię widywałem czasami na ulicy. Któregoś dnia dowiedziałem się, że zabrano ją do getta. Wiadomość tę przyniósł pan Karmelek, jej sąsiad, który miał pracownię krawiecką na ulicy Powsińskiej. Przyszedł oddać ojcu garnitur, który mama powierzyła mu do nicowania. Pan Karmelek otrzymał nakaz przeniesienia się do getta. Przyszedł odnieść garnitur i pożegnać się.

5 października w szkole przed lekcjami ciotka Genią zebrała uczniów wszystkich klas na sali gimnastycznej i wyjaśniła, że nadszedł okólnik niemieckiego inspektoratu szkolnego nakładający na nas obowiązek prenumeraty nowego czasopisma dla młodzieży szkolnej pt. „Ster” Równocześnie odczytała fragment okólnika, który brzmiał: „Na skutek zarządzenia niemieckich władz szkolnych nie może być odtąd stosowane w szkołach przy modlitwie wezwanie do Matki Boskiej, zaczynające się od słów: «O Mario, Królowo Korony Polskiej…” Okólnik był pod-pisany przez inspektora Dionizego Majewskiego.

Po wysłuchaniu treści okólnika poszliśmy do klas. Przed usadowieniem się w ławkach każdy stał przy swoim miejscu, czekając na rozpoczęcie modlitwy. Nauczycielka zaczęła ją od wezwania: „O Mario, Królowo…” Wszyscy je podchwycili W klasie byli wśród nas ewangelicy i prawosławni, ale ta odmawiana chórem modlitwa stała się wyrazem naszej dziecięcej walki, bo było w niej słowo: Polska.

Udostępnij na:

Czas na kolejną część wspomnień mojego Taty…

Z początkiem listopada przybył nam nowy współmieszkaniec. Przyprowadziła go ciotka Genia Łaukajtis. Był to pan Jurek Wasilewski, jeden z mieszkańców ulicy Okrężnej. Przyszedł w nocy w mundurze. Był ranny w brzuch. Udało mu się uniknąć niewoli. Po różnych perypetiach dotarł na Sadybę. Rodzice jego jeszcze nie wrócili, zaszedł więc do ciotki Geni, a ponieważ u niej w mieszkaniu nie było odpowiednich warunków, przyprowadziła go do nas. Mama posłała mu w pokoju babci Karolci. Nie pamiętam, gdzie walczył. Pamiętam jednak jego opowieść o walce z niemieckimi czołgami. Z pepanców strzelali do ostatniego pocisku, później pozostały im tylko wiązki granatów. Na jego szczęście w momencie, gdy został ranny, był już od kilku dni głodny. Ten głód ocalił mu życie.

Ostatnie dni jesieni były wyjątkowo piękne. W cóż wówczas mogliśmy się bawić? Oczywiście w wojsko. Na podstawie własnych obserwacji i pomni opowieści znajomych atakowaliśmy naszymi kapiszonowymi karabinami „na bagnety”, wysadzaliśmy się w powietrze, rzucaliśmy granaty z kasztanów, padaliśmy ranni i zabici. Jednakże nasze wojska nie były określone narodowo. Za żadne skarby świata nikt nie chciał być Niemcem. Za radą starszego od nas Edka Laudańskiego zgodziliśmy się na podział na „czerwonych” i „niebieskich”.

15 listopada rozpoczął się rok szkolny. W zimnych, nieopalanych klasach po raz pierwszy od kilku miesięcy spotkaliśmy się z prawie wszystkimi kolegami. Wielu nie wiedziało nic o losach swoich ojców. Inni wiedzieli już, że nie mają na kogo czekać. Ojciec Staszka Tarki poległ na przedpolach Sadyby.

W końcu listopada wrócił wuj, Witold Sipayłło. Brał udział w bitwie nad Bzurą. Walczył w Kresowej Brygadzie Kawalerii, w 10 pułku artylerii lekkiej, w drugim dywizjonie, w trzeciej baterii. Od 4 września cofał się znad Warty. Walczył później pod Głownem i Skierniewicami. Pułk został rozbity. Żołnierze zniszczyli działa. Wielu dostało się do niewoli. Zamknięto ich w budynku szkolnym, który otoczono karabinami maszynowymi. W nocy wraz z kilkoma innymi oficerami wuj wyszedł przez okno mansardowe na dach, spuścił się po rynnie i uciekł. Gdzieś u chłopa zdobył ubranie cywilne. Szedł piechotą. Nogi jego stanowiły jeden wielki pęcherz.

Wkrótce po nim przybył brat ciotki Geni, pan Fredek Łaukajtis. Jego nogi były w jeszcze gorszym stanie niż nogi wuja. Po prostu miał otwarte rany. Zamieszkał u nas. Nie mógł teraz powrócić do swej rodziny w Sokółce.

Któregoś deszczowego dnia mama zawołała mnie do kuchennego okna. Na podwórku obok przepompowni szamba stał samochód sanitarny, z którego wynoszono trumny zbite z prostych, nie heblowanych desek. Kilku mężczyzn w białych fartuchach rozkopywało groby poległych żołnierzy. Przytuleni do siebie z mamą, ramię w ramię, w milczeniu patrzyliśmy na podwórko. W pewnej chwili poczułem, jak mamą wstrząsa szloch. „Przypatrz się dobrze i zapamiętaj”, powiedziała łamiącym się głosem. Z rozkopanego dołu wydobyto kilka oblepionych ziemią zwłok w mundurach koloru khaki. Jakaś kobieta w białym fartuchu, w gumowych rękawiczkach, przeszukiwała kieszenie poległych. Wyjmowała z nich coś i chowała w tekturowym pudełku. Poległych składano do trumien, wypisując na wiekach numery. Potem załadowano trumny do sanitarki i kondukt odjechał. Długo nie mogłem sobie znaleźć miejsca.

Nasz ojciec nie miał żadnej pracy. Gdy Niemcy zarządzili przymusową rejestrację bezrobotnych, nie zgłosił się. Po upadku twierdzy modlińskiej i zajęciu jej przez Niemców było jasne, że nie należy kończyć rozpoczętych tam robót, a nawet w miarę możliwości zatrzeć ich ślady. Dzięki znajomościom mego chrzestnego, pana Ludwika Wardzyńskiego, w dniu 11 listopada ojciec uzyskał zaświadczenie Izby Rzemieślniczej o zatrudnieniu w firmie grawerskiej Romana Sentkiewicza.

20 listopada ojciec wyruszył do Nowego Dworu. Chciał zabrać pozostawione tam we wrześniu plany i resztę osobistych rzeczy. Nowy Dwór i Modlin zostały włączone do Rzeszy. Wrócił dopiero 24 listopada. Jak opowiadał, drewniana zabudowa Nowego Dworu — parterowce i piętrowce żydowskiej biedoty były spalone. Pan Antek Kamiński jeszcze nie wrócił. Cieśla, pan Paszeniuk, został aresztowany przez gestapo. Fredek Kelm chodził w partyjnym niemieckim mundurze, z pistoletem przy boku. Burmistrza, pana Przedwieckiego, aresztowano, a jego miejsce zajmował volksdeutsch Wendt. Spokojna, ale stanowcza była rozmowa ojca z tymi dwoma. Na uwagę Fredka, że już Polski nie ma, ojciec odpowiedział krótko: „Wojna jeszcze trwa.” Fredek i Wendt łaskawie zwrócili uwagę, że oni tego nie słyszą, bo zawsze bardzo lubili pana inżyniera. Wendt dał ojcu przepustkę do twierdzy. Jednakże nie udało się ojcu odnaleźć swoich rzeczy. Szczególnie zależało mu na planach magistrali. Nie chciał, żeby się dostały w ręce Niemców. Nieświadom sprawy Wendt obiecał pomóc odnaleźć te plany jako rzekome rysunki wodociągów w Nowym Dworze, które jego, niemieckiego burmistrza, miały interesować w przyszłości.

Pod koniec listopada podłączono gaz. Było to wieczorem. Po pewnym czasie poczuliśmy zapach ulatniającego się gazu z łazienki. Pochodził prawdopodobnie z rozbitej instalacji w mieszkaniu kapitana Fiszera. Dziadek postanowił zejść, zobaczyć i wyłączyć dopływ gazu przy liczniku. Wziął świeczkę, ponieważ światła elektrycznego w dalszym ciągu nie było i korzystaliśmy z różnego rodzaju świeczek, nie wyłączając nagrobkowych. Ojca aż poderwało. Bez słowa odebrał dziadkowi świeczkę. Dziadek zapomniał bowiem o kardynalnej zasadzie, że nie może być otwartego ognia przy ulatniającym się gazie, mimo że przecież był inżynierem od instalacji gazowych. Ostatecznie ojciec, zaopatrzony w maskę gazową, poszedł do mieszkania Fiszerów i po omacku zakręcił główny zawór. Byliśmy uratowani.

Z początkiem grudnia wrócił stryj Czesław. Ubrany w chłopski kożuch wełną do wierzchu, przepasany konopnym sznurem, z dawno niegolonym zarostem wyglądał jak pastuch lub żebrak. Przedzierał się aż od Łucka.

Wkrótce po nim wrócił również pan Szczerkowski. Długie były jego peregrynacje. Zachował swój mapnik wojskowy i kompas. Bawiliśmy się później często z Mirkiem i mapnikiem, i kompasem. Nogi pana Szczerkowskiego nie różniły się wiele od nóg wuja Witold* czy pana Fredka, były całe w pęcherzach.

Z powodu jakiejś epidemii zamknięto szkołę. Powróciliśmy do niej dopiero w połowie grudnia.

14 grudnia ojciec powtórnie pojechał do Nowego Dworu. Znalazła się część jego papierów. Uzyskał Passierschein od Wendta na wypisanym na maszynie formularzu, na którym Wendt nagryzmolił odręcznie gotykiem, że zezwala na wywiezienie trzech rolek rysunków technicznych wodociągów w Nowym Dworze. Wendt dał się oszukać. Ojciec oddał mu bezwartościowe odbitki, zabierając plany magistrali wodociągowej dla twierdzy.

Niebawem rozpoczęły się mrozy. Z rozbitego pokoju sypialnego i dziury w podłodze łazienki wiało. Nagromadzona w wannie woda zamarzła. Przymarzały również szklanki do tacy w stołowym. Mieszkaliśmy w jednym pokoju na kupie. Ojciec zainstalował tu termon. W pokoju babci spał pan Jurek, a pan Fredek na łóżku polowym w kuchni.

Święta były smutne. Pierwsze święta pod okupacją. Prócz kolęd śpiewaliśmy przyniesioną przez wuja Witolda znad Bzury żołnierską piosenkę, której melodia była podobna do kolędy:

Świat cały śpi spokojnie

I wcale o tym nie wie,

Ze nie jest tak na wojnie,

Jak jest w żołnierskim śpiewie.

Zaraz po świętach wstrząsnęła nami i całą Warszawą wieść o mordzie w Wawrze. Co przyniesie Nowy Rok?

W nowym roku 1940 mróz nie ustępował od początku. Śnieg również był solidny. Antek dostał narty od ojca, ja zaś od stryja. Kotłując się w tumanach śniegu, zjeżdżaliśmy z fortowych wałów. Sława Marusarza i polskiego narciarstwa z czasów FIS-u była tak wielka, że za wszelką cenę chcieliśmy być Marusarzami. Edek Laudań ski zbudował nawet na wewnętrznym wale skocznię. Antek doskonale opanował technikę skoków, ja się jednak bałem, choć szusowałem całkiem dobrze.

Udostępnij na:

Czas na kolejną część wspomnień mojego Taty…

OKUPACJA

Po drugiej stronie barykady sprawdzanie dokumentów przez Niemca trwało dobrą chwilę. Babcia Zosia z ojcem spokojnie tłumaczyli mu coś po niemiecku. Ja zaś z zainteresowaniem przyglądałem się po raz pierwszy w życiu z tak bliska wrogowi. Nie bałem się go. Przecież obok mnie był ojciec. Gdy szczegółowo lustrowałem uzbrojenie i umundurowanie Niemca, zatrzymałem wzrok na dole jego płaszcza — był wystrzępiony.

Mogliśmy ruszyć w dalszą drogę. Odcinek Czerniakowskiej pomiędzy Chełmską a placem Bernardyńskim sprawiał przykre wrażenie. Niektóre słupy trakcji tramwajowej były powyginane, a przewody wszystkich słupów smętnie zwieszały się ku ziemi.

Czy nasz dom stoi?

Gdy dochodziliśmy do sierocińca prowadzonego przez zakonnice, położonego po zachodniej stronie Czerniakowskiej, na wprost Wójtówki, dostrzegliśmy idącą w naszym kierunku sąsiadkę z pierwszego piętra, panią Szczerkowską. Ucieszyliśmy się ze spotkania. Od pani Emmy dowiedzieliśmy się, że nasz blok stoi. Uszkodzony, podziurawiony nieco pociskami, ale stoi.

Nie słuchałem dalej rozmowy rodziców z panią Szczerkowską, bo dostrzegłem auto zbliżające się od strony kościoła czerniakowskiego. Była to odkryta limuzyna z przednią szybą w lśniącej metalowej ramie. W aucie siedzieli Niemcy. Jeden z nich miał binokle na nosie. Zdziwiły mnie duże owalne czapki tych Niemców. Przód i tył czapek były zagięte zawadiacko do góry, natomiast środek był zaklęśnięty, co czyniło taką czapkę podobną do siodła. Niemcy minęli nas w obłokach kurzu, kierując się ku barykadzie.

Pożegnaliśmy panią Szczerkowską, a sami dźwignęliśmy walizki i ruszyliśmy w stronę domu. Za kościołem, przed fosą przykuł moją uwagę płytki kwadratowy okop, w którym stała podstawa od ciężkiego karabinu maszynowego. Stanowisko było zwrócone ku Sadybie. Pod podstawą i na niej leżały stosy wystrzelonych taśm. „To stanowisko naszych żołnierzy”, powiedział ojciec. Chcieliśmy z Antkiem podejść, żeby zobaczyć wszystko z bliska, ale ojciec nie pozwolił. „Później tutaj przyjdziemy”, dodał.

Gdy zbliżaliśmy się do Okrężnej, z daleka zarysował się drewniak naszej szkoły. Stała nienaruszona, natomiast domek Pałki był rozpaczliwie przekrzywiony, przypominając rozbitą skrzynkę do owoców.

Blok stał. Dach wyglądał okropnie z powyłamywanymi krokwiami, uszkodzoną w wielu miejscach konstrukcją i nielicznymi dachówkami. Ściany były podziurawione odłamkami i kulami. Wchodząc na podwórko, za przepompownią szamba po prawej stronie, na wprost klatki numer 3, dostrzegłem cztery mogiły z drewnianymi krzyżami z desek. Na jednym z krzyży wisiał grzebieniasty hełm z niewielką wyszarpaną wyrwą z boku. Na każdej mogile leżał bukiecik zwiędłych bratków. Po raz pierwszy w życiu widziałem żołnierski grób z tak bliska.

Ze ściśniętym sercem weszliśmy na klatkę schodową.

Zmęczeni drogą i pokonywaniem pięter, zadyszani, stanęliśmy przed drzwiami mieszkania. Były zamknięte, tak jak je pozostawiliśmy przed dwudziestoma dniami. Ojciec wyjął z kieszeni klucze, wsadził w zamek i otworzył drzwi. Stanęliśmy jak wryci. Za progiem na podłodze leżały w nieładzie narzędzia domowe: obcęgi, młotek, duży stary klucz do otwierania konserw, nóż kuchenny i niewielka żelazna kotwiczka, którą jeszcze w czerwcu zrobił nam pan Antek Kamiński do naszych łódek z kory, którymi bawiliśmy się na plaży nad Narwią. Podłogę przedpokoju na całej powierzchni pokrywała warstwa białego pyłu. Za szafą, obok otwartych drzwi prowadzących do sypialni,, znajdujących się na wprost drzwi do łazienki, widniała olbrzymia, chyba metrowej średnicy kałuża zakrzepłej krwi.

Jak się okazało, w nasze mieszkanie uderzyły dwa pociski. Jeden z nich (nie wiemy, czy to był pierwszy, czy drugi) wpadł oknem gabinetu ojca, przebił komórkę usytuowaną na poddaszu i uderzył w pianino. Na szczęścić nie eksplodował. Uwiązł w pianinie, które wraz ź jego uderzeniem wydało swój ostatni dźwięk. Czerep pociska pod wpływem uderzenia rozpękł się na kilkanaście grubych ciężkich odłamków. Jeden z tych odłamków wyszarpał dziurę w podłodze. Na odłamku głowicy, zachowanym do dnia dzisiejszego, czytelna jest data produkcji: 23 III 1939. Ojciec wyjął potem niewypał z pianina, po-zbierał wszystkie odłamki, złożył do kupy i zdrutował. Pocisk miał prawie metr długości. Gdyby eksplodował, nie mielibyśmy gdzie mieszkać. Był wystrzelony gdzieś ze Służewca lub Ursynowa.

Drugi pocisk, wystrzelony z kierunku Wilanowa, przebił skośny mansardowy sufit nad sypialnią, przeleciał przez otwarte drzwi sypialni, przebił ścianę do łazienki, podłogę pod oknem w łazience i eksplodował w mieszkaniu drugiego piętra, wybijając jeszcze otwór do łazienki państwa Szczerkowskich na pierwszym piętrze. W tym miejscu, gdzie teraz w naszej łazience była olbrzymia dziura, dwa metry na dwa, stał ostatnio konik na biegunach, na którym często harcowaliśmy po mieszkaniu, ku strapieniu mamy rysując podłogę i śpiewając głośno: „Hej, hej, ułani!” Ten sam konik, którego głaskałem po grzywie, siedząc na nocniku podczas pierwszego nalotu. Zginął jak prawdziwy ułański koń. Ocalała jakimś cudem Antkowa szabla. „To dobry znak”, powiedział ojciec.

Chodząc gromadką, bezradnie rozglądaliśmy się po mieszkaniu. Wzrok mój ponownie. wrócił do zakrzepłej kałuży krwi. Czyja to krew?… Nie dowiem się tego nigdy. Rodzice zajęli się porządkowaniem zniszczonego mieszkania. Myśmy z Antkiem mieli czas dla siebie. „Wyrastaliśmy tam, gdzie nas nie posieli.” Blok był wyludniony. Obeszliśmy wszystkie klatki schodowe. W wielu mieszkaniach powybijano kolbami drzwi, filungi popruto bagnetami. Na klatce schodowej numer 1, po lewej stronie od wejścia do ogrodu, widniał na ścianie napis ołówkiem: „Tu było Wojsko Polskie 1939”, a po drugiej stronie, tuż przy framudze drzwi wewnętrznych: „III drzwi na strzelnicę.” Może to napisał jeden z tych, którzy leżą teraz na podwórku? Może ten, na którego grobie jest ten przestrzelony hełm?

Ogród, podwórko, otoczenie bloku było jednym wielkim pobojowiskiem. Po drugiej stronie fosy, w parku, znów grób z drewnianym krzyżem, a na nim niemiecki hełm. Obrońcy Sadyby drogo sprzedawali każdą piędź ziemi, drogo sprzedawali swoje życie.

Przed klatką schodową numer 3, od strony podwórka, żołnierze niemieccy zrzucali na kupę zbierane wokół polskie oporządzenie wojskowe. Były tam hełmy, koce, plecaki,- chlebaki, saperki, menażki, manierki, pasy, bagnety, maski gazowe. Karabiny, przeważnie bez zamków i z połamanymi kolbami, wnosili do mieszkania na parterze. Niektóre były bardzo długie, z dziwnymi długimi czwór-graniastymi bagnetami — wyglądały jak dzidy.

W pewnej chwili w ogródku warzywnym generałowej Branickiej dostrzegłem niemieckiego żołnierza, jak wywlekał z chaszczy kilka karabinów. Szorując nimi po trotuarze, minął nas i nie zwrócił na nas najmniejszej uwagi. Gdy zniknął w klatce schodowej, Antek pociągnął mnie w te same chaszcze. Wśród badyli pomidorowych walała się porozrzucana amunicja karabinowa. Tu i ówdzie Antek wygrzebał zasypane ziemią i liśćmi jakieś krótkie metalowe jakby rurki czy pręty z zakrzywionymi rękojeściami zakończonymi kulką. Zaczął je zbierać spiesznie do swego zuchowego beretu. „Co to jest? Co robisz?”, zapytałem. „Zamki do karabinów, frajerze! Czy chcesz żeby się dostały Niemcom? Stój i kapuj, czy który nie idzie!” Wy straszony stanąłem przy chwiejącej się tyczce pomidorowej, udając, że podwiązuję łodygę, a równocześnie rozglądałem się trwożliwie wokół. Antek tymczasem załadował beret zamkami, nakrywając dodatkowo koszulą. Wyszliśmy schyleni i przez klatkę schodową numer 7, po-łożoną najdalej od klatki numer 3, w której urzędowali Niemcy, wyszliśmy do ogrodu. „Co z tym zrobimy?”, zapytałem. „Do fosy, kochasiu! Do fosy!”, powiedział Antek i stanąwszy za grubą topolą w ogródku, tuż nad brzegiem wody, zaczął wrzucać do niej zdobycz. Zaimponował nam odwagą, pomysłowością i determinacją. „Nie mów tylko ojcu, bo by nam spuścił manto”, dodał.

Nie wiedzieliśmy, że w tym samym czasie nasz ojciec wynosił z rozbitego mieszkania kapitana Fiszera, z piętra pod nami, piękny belgijski dwunastostrzałowy sztucer kapitana, który ukrył następnie w komórce nad pokojem babci Karolci.

Niebawem zjawił się na podwórku szkolny i zuchowy kolega Antka, Jędrek Kuźniar. Od niego dowiedzieliśmy się nieco szczegółów o losach Sadyby podczas oblężeni.

Sadyba stanowiła samotną placówkę. W okresie od 17 do 25 września nasz dom był właściwie twierdzą. W dnia 26 września, gdy Niemcy rozpoczęli generalny szturm na Sadybę, dom przechodził kilkakrotnie z rąk do rąk. Walka wręcz toczyła się na klatkach schodowych, w mieszkaniach na korytarzach. Mostu na fosie od strony Wilanowa bronił Janusz Kusociński. Strzelał ze swego cekaemu, dopóki nie został ranny. On, olimpijski biegacz, w obronie mostu zamykającego dostęp Niemcom do fortu i do bloku został ranny w obie nogi. Leżał w mieszkaniu pani Zofii Biernackiej, która podczas walk kierowała punktem sanitarnym na Sadybie, opiekując się rannymi i odsyłając ich do Szpitala Ujazdowskiego, gdy jeszcze było to możliwe Kusocińskiego już nie zdążyła odesłać. Sadyba została odcięta. Umieściła go w swoim mieszkaniu na parterze przy ulicy Powsińskiej. Później Antek z Jędrkiem dostąpili zaszczytu pilnowania, czy nie zbliżają się Niemcy do mieszkania, a Jędrek nawet z samym „Kusym” rozmawiał.

Odurzony wrażeniami, wracałem do domu. Na klatce schodowej, na półpiętrze, w trójkątnej drewnianej spluwaczce dostrzegłem jakiś dziwny przedmiot. Był to metalowy cylinder, zwężający się ku dołowi, z jakąś śrubą, z boku zaś cylindra sterczała rękojeść przypominająca połowę szczypiec, a przy rękojeści wisiało metalowe kółeczko. Podniosłem ten dziwny instrument i zabrałem do domu. Ledwie go przyniosłem, ojciec zabrał mi „zabawkę” i z szerokim zamachem wyrzucił przez okno do fosy. Okazało się, że był to zapalnik ręcznego granatu. Musiałem przy tym wysłuchać ostrej reprymendy. Dobrze, że nie wie, pomyślałem, o naszych wyczynach z zamkami.

Obydwaj z ojcem nie wiedzieliśmy z kolei, że właśnie w tym czasie brat mój na spółkę z Jędrkiem zamelinowali w fosie przy brzegu kilka karabinów, których nie znalazł w ogródku warzywnym penetrujący go niemiecki żołnierz. Robili to sami, „zuchy — dorośli jedenastolatkowie”, nie chcieli mieć mnie, „siedmioletniego gówniarza”, za świadka.

Rodzice w dalszym ciągu porządkowali zrujnowane mieszkanie, a myśmy z Antkiem włóczyli się po Sadybie. Któregoś dnia poszliśmy na fort. Domek Pałki rozbity pociskami nie nadawał się do zamieszkania, toteż stary strażnik przeniósł się do fortowego bunkra nad fosą, po prawej stronie żelaznego mostu zwodzonego. Lasek brzozowo-leszczynowy, tzw. krzaki, w których jeszcze parę miesięcy temu podczas przerw lekcyjnych bawiliśmy się w Indian, był wycięty. Pozostały po nim tylko cienkie pieńki i stosy porozrzucanych gałęzi. Jak opowiadał Jędrek, „krzaki” zostały wycięte przez naszych żołnierzy. Musieli sobie odsłonić przedpole, żeby mieć dobrą obserwację. Tu i ówdzie leżały puszki z dziurkowanymi wieczkami, które przypominały durszlaki. Były osmalone, tak jak by je ktoś trzymał nad ogniskiem. Były to wypalone świece dymne. Co krok spotykaliśmy leje po pociskach. W dwóch miejscach znaleźliśmy niewypały olbrzymich pocisków artyleryjskich. Stary żelazny most zwodzony na fosie, prowadzący na dziedziniec fortowy, w wielu miejscach miał zerwaną nawierzchnię. Ściany fortu były podziurawione kulami. Główna brama nie istniała, a jej obramienie było wyszczerbione od kuł, granatów i pocisków. Przed olbrzymim otworem bramy wśród cegieł i gruzu walały, się nadpalone strzępy polskich mundurów. Przy jednym z tych strzępów dostrzegłem guzik z. orzełkiem. Podniosłem go.

Nasi żołnierze bronili fortu długo i dzielnie. Byli z jakiegoś ochotniczego Batalionu Ordona. Podobno zabrakło im amunicji, a gdy Niemcy przysłali parlamentariuszy z wezwaniem do poddania się, nasi nie chcąc kapitulować i iść do niewoli, wysadzili się w powietrze i zginęli pod gruzami[1].

Ślady walki rzucały się w oczy w każdym miejscu dziedzińca. W lewym jego narożniku, nie opodal okna fortowej latryny, stała kuchnia polowa z wysoką rurą komina. Jej kocioł był podziurawiony kulami, dyszle smętnie oparte o ziemię, a drewniana ławeczka dla woźnicy złamana. Ściana boczna zachodniego skrzydła fortu, na wpół zawalona, miała olbrzymią dziurę u szczytu, osypaną ziemią z fortowego nasypu.

Z wycieczki po forcie wracaliśmy pełni wrażeń. Zaszedłem do dziadka. W podnieceniu opowiadałem mu o forcie i o naszych żołnierzach, co wysadzili się w powietrze.

Dziadek popatrzył na mnie jakoś dziwnie, pokiwał głową i podszedł do biblioteki. Pogrzebał chwilę między książkami i wręczył mi cienką broszurkę. „Przeczytaj ten wiersz”, powiedział.

Zdziwiony otworzyłem w środku na chybił, trafił i zacząłem po cichu czytać: .

„Znasz Ordona, czy widzisz, gdzie jest?” — „Jenerale,
Czy go znam?… Tam stał zawsze, to działo kierował.
Nie widzę — znajdę — dojrzę! — wśród dymu się schował;
Lecz śród najgęstszych kłębów dymu ileż razy
Widziałem rękę jego, dającą rozkazy… —
Widzę go znowu — widzę rękę — błyskawicę,
Wywija, grozi wrogom, trzyma palną świecę,
Biorą go — zginął — o nie — skoczył w dół — do lochów.”
„Dobrze — rzecze jenerał — nie odda im prochów.”
Tu blask — dym — chwila cicho — i huk jak stu gromów!
Zaćmiło się powietrze od ziemi wyłomów,
Harmaty podskoczyły i jak wystrzelone
Toczyły się na kołach — lonty zapalone
Nie trafiły do swoich panew. I dym wionął
Prosto ku nam; i w gęstej chmurze nas ochłonął.
I nie było nic widać prócz granatów blasku,
I powoli dym rzedniał, opadał deszcz piasku.
Spojrzałem na redutę; — wały, palisady,
Działa i naszych garstka, i wrogów gromady:
Wszystko jako sen znikło…
Przejęty biegłem wzrokiem po linijkach tekstu, a przed oczami miałem strzaskaną bramę fortu. „Dziadku! Kto to jest ten Ordon? Czy to o naszym forcie?” „O tym, jak walczą i giną Polacy — powiedział dziadek. — Przeczytaj! Było to sto osiem lat temu. Też w Warszawie.”

Poruszony do głębi i zaciekawiony zabrałem broszurę do domu. Nazajutrz obaj z Antkiem umieliśmy Redutę Ordona na pamięć.

Długo rozbrzmiewały po Sadybie echa wrześniowych walk — słuchaliśmy coraz to innych opowieści, znajdowaliśmy nie raz strzaskany hełm, ułamany bagnet, część karabinu czy guzik z orzełkiem.

Tymczasem nowe zjawisko — okupacja coraz bardziej zaczęła docierać do świadomości. Prądu nie było, więc radio pozostało głuche. Dorośli skarżyli się do siebie, że nie ma żadnych informacji o tym, co się dzieje na świecie. „ W „Nowym Kurierze Warszawskim” prawdziwe są tylko nekrologi i szwabskie ogłoszenia”, powiedział kiedyś dziadek ze złością.

W końcu października ukazało się właśnie takie ogłoszenie, że do komisariatu policji trzeba oddawać radioodbiorniki. Przed odniesieniem radia dziadek spuścił je kilka razy ze schodów, ojciec zaś z naszego powyjmował lampy. To samo chciała zrobić pani Szczerkowska, ale nie mogła sobie poradzić. Myślała, że się je wykręca tak jak żarówki, dopiero ojciec pomógł jej zdemontować radio. Pan Szczerkowski jeszcze z frontu nie wrócił. „To dzielna kobieta”, powiedział ojciec.

Komunikacji z miastem nie było żadnej. Jedyny środek lokomocji stanowiły nogi, nie byłem więc zachwycony, gdy któregoś dnia ojciec powiedział, że pójdziemy razem do Śródmieścia. Widząc moją niechęć, obiecał mi pokazać w rowie przy Chełmskiej kawałek gąsienicy z rozbitego niemieckiego czołgu i to mnie skusiło. Wyprawa trwała cały dzień. W nagrodę dostałem książkę. Na wózku na ulicy Świętokrzyskiej kupił mi ojciec Przygody Tomka Sawyera. Książka była spęczniała i miała pomarszczoną, okładkę. Na wewnętrznej stronie okładki odbito w zielonym tuszu pieczątkę z napisem: „Egzemplarz uszkodzony podczas pożaru księgarni.” Zaszliśmy też do rodziny mamy na Saską Kępę. Cioteczny brat mamy, wuj Genek Chodkowski, już wrócił. Walczył jako porucznik w obronie Grochowa. W dniu kapitulacji schował mundur, nie poszedł do niewoli. Na niemieckie wezwania do rejestracji oficerów nie zgłaszał się. Kilkudziesięcioletni drewniany domek prababci, Anny Przybytkowskiej, był cały. Natomiast w narożnik domu babci Karolci uderzyła bomba. Lokatorzy jeszcze nie wrócili, więc dom był pusty.

Powoli zaczęli natomiast wracać niektórzy mieszkańcy naszego bloku. Niebawem zaczął się też rysować bilans strat. Nasz sąsiad z niższego piętra, kapitan Fiszer, nie wrócił. Ślad po nim i jego rodzinie zaginął, podobnie jak ślad po koledze Antka i całej rodzinie kapitana Czeremskiego. Nie wrócił pan Burczyk, ojciec towarzyszy naszych dziecięcych zabaw, koleżanki szkolnej Antka, Kamy, oraz młodszych od niej, Teresy i Michała. Nie wrócił też kapitan Drozdowski. Polegli obaj lub gdzieś zaginęli. Kapitan Rossowski, kapitan Krzemiński i porucznik Kuźniar, ojciec Jędrka, tkwili w obozach jenieckich, podobnie jak dalsi sąsiedzi z Sadyby: pułkownik Jakucuk, pułkownik Bagiński czy major Pomirski. Wrócił jedynie ojciec mojej koleżanki szkolnej, zawodowy oficer, kapitan Jerzy Dąbrowski.

Do mieszkania pod jedynką na klatce schodowej numer 3, na parterze, na wprost mieszkania doktora Szczubełka — do którego nie powrócili państwo Lewandowscy — wprowadził się niebawem nowy lokator. Zajechał dorożką. Był o kulach. Nazywał się Leon Sowiński. Był to oficer artylerii, ranny podczas kampanii wrześniowej odłamkiem w nogę. Później, gdy zaprzyjaźnił się z nami, pokazał nam swój „pamiątkowy but”, lśniący oficerek z cholewą rozszarpaną odłamkiem i rozciętą wzdłuż nożem przez sanitariusza, oraz rogatywkę z czarnym otokiem.

Niebawem też zaczęły się wyjaśniać losy przyjaciół rodziców. Niektórzy wrócili, po innych ślad zaginął. Pod” Bełchatowem poległ pan Witold Nehrebecki. Pan Jurek Krawczyński uniknął niewoli, wrócił. Z otwartymi ustami chłonęliśmy z Antkiem jego opowieść o bitwie. Okop, w którym się znajdował, był położony w jakimś sadzie nad granicą. Gdy 1 września Niemcy ruszyli do szturmu, strzelał bez zastanowienia, na oślep. Wystrzelał prawie dwie ładownice, nie trafiał. Po raz pierwszy w życiu strzelał do ludzi. „Dopiero kiedy zobaczyłem rannych i poległych towarzyszy broni, odzyskałem zimną krew — powiedział pan Jurek — mierzyłem powoli i z zastanowieniem. Strzały były celne.”

Udostępnij na: